BAI: Lezing over begraafplaatsen

Printerversie

Gepubliceerd op: 15-04-2009 | Gewijzigd op: 15-04-2009
Op de bijeenkomst van de BAI [woensdag 14 april 2009] gaven Jeroen Geurst en Martien van Osch elk een lezing over begraafplaatsen. Hun voordracht sloot aan bij het thema 'Architectuur en de dood'. De lezing  in de Toonzaal, waar maar weinig publiek op af was gekomen, vormde een introductie op de door BAI, Gemeente en de Bond van Nederlandse Architecten uitgeschreven prijsvraag een Ossuarium te ontwerpen.  Daarover elders meer: prijsvraag .

Met veel aplomb en  tonatieverschil in zijn stem én interessante beelden bleef Van Osch de aandacht trekken voor een niet alledaags onderwerp: kerkhoven. foto © paul kriele, 14 april 2009.

De lezing van Martien van Osch was boeiend niet alleen door de inhoud, de landschapsarchitect had zich verdiept in de historie van de begraafplaats Orthen, die bij weinigen bekend zal zijn, maar gaf ook thematisch de knelpunten aan van een 150 jaar oude begraafplaats en voegde daarbij als suggestie, oplossingen toe.  Met name de verlopen akkers, de variaties aan beplantingen, de diversiteit aan padenstructuur en de weinig aantrekkelijke hoofdingang, noemde hij als knelpunten..

Welkom
Architect Thomas [architectenbureau] Kemme heette de toehoorders welkom onder meer met de registratie dat 100 jaar geleden de wereld ook in oorlog was, maar in een veel heftiger mate dan hedentendage. Vandaar dat er toen een grote behoefte aan begraafplaatsen is ontstaan. Hoewel die 1e Wereldoorlog aan ons land voorbij is gegaan, mede doordat Nederland neutraal bleef, is er ook weinig van bekend gebleven. In tegenstelling tot België en Frankrijk, landen waar zich met name in Noord-Frankrijk en rond Ieper het strijdtoneel afspeelde, daar vinden heel regelmatig nog bijeenkomsten plaats ter herinnering aan die oorlog. Bijv. de 'Last Post- ontmoeting, die elke avond [8 uur] in Ieper plaats vindt, aldus Jeroen Geurst.
In die regio's  liggen nog duizenden soldaten begraven. Er vielen tussen 1914-1918 een miljoen doden [alleen al Britse soldaten]. Per week werden toen 4000 grafstenen naar Frankrijk getransporteerd..
Het gehele Gemene Beste nam inklusief Australië, India en andere overzeese gebiedsdelen deel aan die oorlog.  Engeland voelde zich verplicht buurland Frankrijk te hulp te schieten. [Uit de lezing van TheoGeurst]. 

De lezing van Martien van Osch was boeiend, niet alleen door de inhoud, de landschapsarchitect had zich verdiept in de historie van de begraafplaats, die bij weinigen bekend zal zijn, maar gaf ook thematisch de knelpunten aan van een 150 jaar oude begraafplaats en voegde daarbij als suggestie, oplossingen toe.
Met name de verlopen akkers vormde in 'die sleetsheid' een van de kernpunten.
Naast de historie stelde Van Osch thematisch het zakelijk beheer, de inrichting, de parkstructuur en onder meer de beplanting ter sprake.
Van Orthense, landelijk gelegen begraafplaats, is ondanks de urbanisatie, het kerkhof wijds uitgedeid. Maar die 20.000 graven, verdeeld over 12 hectare, liggen nog steeds ingeklemd, ondanks herhaalde uitbreidingen. Die beperkingen maken soms van bepaalde akkers een ratjetoe, aldus spreker.

'Begraafplaats Orthen' is bij wet ontstaan toen in 1827 werd bepaald dat doden niet meer rondom kerken begraven mochten worden. Met veel tegenzin had 'Orthen' de Bossche indringer maar te accepteren. Maar twee eeuwen geleden was er slechts sprake van een kleine Gemeint Orthen, een dorpje in de polders van de grote stad, hoewel met stedelijke rechten, maar met nog geen 200 inwoners.  Aan de Ketsheuvel heeft Orthen ook nog een eigen begraafplaats...
In 1857 is het kerkhof Orthen, zoals het ook vroeger heette, aangelegd en in 1858 geopend met Groenendaal als eerste begravene. Dat oudste kerndeel rondom de kapel is ook het enige dat hoger ligt dan de rest, maar vanwege beperkingen die 'Defensie' 150 jaar geleden oplegde, altijd nog vrij laag om een schootsveld tte garanderen..

Bedreigingen
De gescheiden  protestante en katholieke akkers, van welke scheiding nu geen sprake meer is, werden onder meer bedreigd door de rijbaanverdubbeling van de Orthenseweg, de aanleg van de Bruistensingel  en de spoorwegverhoging uit de jaren eind 60, waardoor de hoofdingang van de oude rijksweg naar de Fort Orthenlaan is verplaatst.
Van Osch hoopt dat met het nieuwe hoofdinfrastructuurplan, waardoor de Orthenseweg zijn functie van  hoofdaanvoerroute verliest, die ingang opnieuw - en meer riant - aan de Orthenseweg komt te liggen.

Van Osch besloot zijn lezing met de suggestie een Ossuarium 100-150 meter oostwaarts van de kapel te situeren. Dit pad vormt al een van de hoofdassen van het kerkhof. Op deze hoofdas  past een knekelhuis  in bijv. twee etages, waar de resten van de oude graven met  verlopen rechten, respectvol bewaard kunnen worden.                      
                     I   [1]                                I  [3]                           I [2]

Plattegrond van 'Orthen'. Ter hoogte van de streepjes boven de plattegrond liggen de hoofdingang [1] links bij de kapel en [2] aan de Fort Orthenlaan. De kapel ligt ook iets onder die ene hoofdingang. Het ossuarium is gepland onder het streepje [3], het rechthoekig vlak. dat in één lijn ligt [de hoofdas] met de kapel.

De 1e Wereldoorlog en de lezing van Jeroen Geurst
Jeroen Geurst nam de toehoorders voor het onderwerp van zijn lezing mee naar het strijdtoneel van de 1e Wereldoorlog. Daarbij nam hij de architectuur van de begraafplaatsen, waar 100 jaar geleden als gevolg van die oorlog een grote behoefte aan ontstond, als leidraad. Centraal in zijn voordracht stond één van de ontwerpers én adviseur van/voor de aanleg van kerkhoven, de Brit met de Duitse naam Lutjens. De 1e Wereldoorlog heeft een diversiteit aan architectuur voortgebracht. Geurts raakte bij zijn vakantiereizen, die hij successievelijk meer naar Noord- Frankrijk verlegde, gefascineerd door dit verschijnsel.

De oorlogsbegraafplaatsen in en rond Ieper en merendeels in Noord-Frankrijk zijn ontstaan uit een klein kerkhof, dat  Britse soldaten zelf hebben aangelegd voor hun omgekomen collega's. Vaak vormden die eerste kerkhoven het middelpunt van een later, meer gestructureerd en onder architectuur aangelegde, begraafplaats, aldus Geurst. 
Een van de Engelse tradities is om voor elke omgekomen soldaat een individueel graf te delven dat met een eigen grafsteen wordt aangeduid. De Fransen legden toen hun doden in knekelhuizen.
In Duitsland, Frankrijk en Italië [Romeinen] komen veel knekelhuizen voor. In Amsterdam bestaat een knekelhuis van de Orde der Karthuizers, waar over de periode vanaf 1602 tot 1854 de resten van overleden paters bewaard liggen.

Een van die toenmalige adviseurs en eerste ontwerpers van oorlogsbegraafplaatsen was de architect Lutyens, een Brit met Duitse voorouders. Deze man was wars van religie maar wel  behept met symboliek. In die uiting kwam piramiden kruisen en bijv. altaren terug in zijn ontwerpen, zonder daar de betekenis die christenen daaraan zouden geven, aan te koppelen. Voor Lutjens waren het symbolen uit de de [Griekse of Egyptische] oudheid.
Luytens wenste geen kruisen op kerkhoven hoewel een kruis er later als symboliek [en blijkbaar ook als herkenningspunt ] op elke begraafplaats is gekomen.  Maar een kruis kwam in de vorm van een grafsteen niet voor. De  standaard grafstenen die de oorlogskerkhoven zo herkenbaar maken, zijn aan de top afgerond of recht afgezaagd. Veelal duidt een nuance  [inkeping of ronding] op de positie,afkomst of  functie van de persoon die er begraven ligt.
De voorkant van de staande grafstenen biedt alsnog ruimte -boven de tekst -voor een kruis, ster of ander symbool, legt Geurst aan de hand van digiatele beelden uit.
'Lutjens die tegen het classicisme was, vanwege het gebrek aan symboliek, wilde een tijdloze vormgeving vandaar het serene in zijn ontwerpen van hoven en bijbehorende gebouwen die een universele schoonheid uitstralen, 'aldus Geurts' antwoord op de vraag over Lutjens' beleving en inspiraties.
Zie ook site Lutyens Edwin Lutyens *Londen, 29 maart 1869- †Londen, 1 januari 1944.

Ook Jeroen Geurst eindigde zijn voordracht met een oproep een ontwerp voor een ossuarium te maken.

Na afloop ontvingen  Jeroen Geurst [r] en Martien van Osch [l] voor hun bijdragen aan deze BAI-bijeenkomst een boek over 's-Hertogenbosch uit handen van Theo Kemme [m], een van de gastheren namens de BAI. foto © paul kriele, 14 april 2009.

Terug naar boven