Inkijk in huizen en levens van voormalige Joodse bewoners

Zaterdag 29 en zondag 30 april stonden diverse huizen,  ooit bewoond door Joden, open om naar verhalen uit de oorlogstijd te kunnen luisteren.

Ook de Beekmanschool en de Toonzaal en percelen op locaties in Vught hoorden tot de Open Joodse Huizenweekend. Het waren veelal kleinschalige  ontmoetingen die door de intieme sfeer uitnodigde tot een uitwisseling van persoonlijke gegevens en herinneringen. 

In de oorlog was de Beekmanschool op de Van der Does de Willeboissingel, het kantoor van de Duitse Ortskommandant. foto's © paul kriele,  29 april 2017. ..............................................................................................................

In de Toonzaal/ WII vertelde Robert Herbschleb,  over de familie De Lieme waarvan Herman Isidoor gazan [opperzanger] was. Verteller Herbschleb die een bestuursstudie volgde en in zijn vrije tijd rondleider is in Kamp Vught, schetste voornamelijk met namen en jaartallen en woonplaatsen een beeld van deze Herman Isidoor. 
Herman Isidoor trouwde op 13 april 1929 op 24-jarige leeftijd  met de toen negentienjarige Bettje Polak.
Herman Isidoor kwam vanuit Hoogeveen, zijn laatste vestingsplaats  in zijn gunsitg verlopen carrière  als  godsdienstleraar aan de sjoel naar Den Bosch. Joodse kinderen volgde gewoon als andere kinderen onderwijs op reguliere, meestal Openbare scholen. Daarnaast volgde zij  op de sabat en zondags [een gewone Joodse werkdag] voor het leren van de Joodse taal, van de gezangen  en rituelen en de teksten uit de Talmoed, de sjoel. Die was meestal gekoppeld aan de synagoge, zoals de sjoel op het Anne Frankplein. 

Maar de belangrijkste functie  van Herman Isidoor was zijn positie als opper gazan. Een gazan was in de Joodse eredienst  de hoofdvoorganger.  Door die functie kwam het gezin boven de synagoge te wonen, waar ook de tweede gazan een appartement bewoonde.

Het Anne Frankplein, waar tot in de jaren eind 70 een synagoge functioneerde, maar welk gebouw nu Toonzaal is. De synagoge werd in1853 in de Mortel gebouwd. Daar was oorspronkelijk ook de ingang.   foto © paul kriele, 7 maart 2017.  ...................................................................

 In Den Bosch woonde voor de oorlog ongeveer 450 joden. Maar doordat er uiteenlopende pijldata waren waarop de Duitse bezetter van de NSB-burgemeester namenlijsten van de Joodse inwoners verwachtte, komen er uiteenlopende aantallen voor. De een zegt dat  59% niet uit de concentratiekampen terugkeerde. Anderen zeggen  dat het aantal Bossche joden door de Holocaust werd gedecimeerd.

De Bossche synagoge heeft nog tot in de jaren zeventig voorbestaan als gebedsruimte.

Maar tegenwoordig gaan Joodse burgers vanuit  Den Bosch –Vught e.o. naar Tilburg. Zaltbommel, dat ook lang een functionele synagoge had, is ook gesloten, maar wel als monument in stand is gebleven.

Opvallend is wel dat rond Den Bosch merendeels seculiere joden woonden. Dat valt te verklaren, zo bleek uit de uiteenzetting van Herbschleb,  omdat de weg naar de sabbat te lang was om te voet te doen. Men mocht op die dag niet per auto of fiets reizen. Dus kwam men minder makkelijk naar de synagoge.  

	Verteller Robert Herbschleb in de  voormalige synagoge, die vanaf de jaren 90, Toonzaal/ WII werd.
Ook aanwezig in de Toonzaal de rabbijnen Corrie en Amit Zeidler. foto's © paul kriele,  29 april 2017.

Zaterdag stonden  ook de deuren  van de openbare L. W. Beekmanschool open. Daar hield de Ortskommandantuur in de jaren 1942-1944 kantoor terwijl de lessen elders in de school gewoon doorgingen.

In de kruipruimte van de stookkelder hielden overdag twee Joodse gezinnen met kinderen schuil. Zij kwamen ’s avonds na kantoortijd –wanneer de Duitse militairen weg waren- naar boven en konden de gymzaal als  speelpleinen, douchegelegenheid en voor de maaltijden gebruiken.

Joop van Dijk oud-schooldirecteur:  ‘Hoeveel moeite door de schoolleiding na 1945 ook is gedaan, er is noch een enkel feit, document, of huishoudelijk materiaal noch enige privéfoto of prent van deze gezinnen bewaard gebleven en evenmin   boven water gekomen.‘

Boven: De oud -directeur L.W. Beekmanschool was de verteller in het  Open Joodse Huizenweekeind.  -Rechts: De stookkelder en in een volgend vertrek het luik naar de kruipruimte,  waar in de oorlog twee Joodse gezinnen verbleven.  foto's © paul kriele,  29 april 2017. ...................................................................................................................

Op de huiselijke sfeer van Van der Does de Willeboissingel 28 vertelde zaterdagmiddag Saski van Hest over de de Joodse bewoners.  Van Hest, die Systematisch werken studeerde, is gemotiveerd verhalen te vertellen, om de namen van Joodse bewoners levend te houden. 

In het  voorstellen van de Amsterdamse joden , Isaac en Henriëtte van der Heijden-Boers en hun in Amsterdam geboren dochter Sarah, die in oktober 1935 naar Den Bosch verhuisden, kwam het beeld van een succesvolle zakenman van het florerend vleesverwerkingsbedrijf Olba tot leven. Isaac was de jongste in een gezin met elf 11 kinderen.

Dat  grote vleesverwerkingsbedrijf was gelegen in Olst. Het was in de jaren vijftig de grootste werkgever van Olst, maar werd in 1962 ingelijfd door Unox in Oss.  In 1979 werd bij Olba de productie stopgezet.

Isaac verdween per 19 november 1943 uit het Bossche bevolkingsregister. Het bleek dat het gezin, Isaac gescheiden van vrouw Henriëtte en hun dochter Sarah, op transport gingen naar een concentratiekamp. Waarschijnlijk is Isaac ergens in Oost-Europa, waar hij te werk werd gesteld, op 31 januari 1944, op 47-jarige leeftijd, omgekomen. Zijn vrouw [36 jaar] en dochtertje [9 jaar] zijn op 26 oktober 1942 omgebracht. Het is van alle drie niet bekend waar.    

Achter het Stadhuis  10 Dit pand heette in de jaren 40,  onder het beheer van de gezusters an der Heijden 'De IJdele Onrustige Wereld'. Het was een rustoord, maar meer een 'logement van plaisire'. ................................................'......................

Logement van plaisire

Saillant en wuftig is het verhaal van drie andere-ongehuwde zussen Johanna, Catharina en Sarah, van Isaac. Zij verbleven in wat nu op Achter het Stadhuis 10  'Het Groot Genoegen' is, maar in de jaren 40 van de vorige eeuw het rusthuis  'De IJdele Onrustige Wereld' was. Daar  werden  ook zieken en bejaarden verzorgd, zoals dat ook door voormalig archivaris Aart Vos werd beschreven, zo meldt Saskia van Hest.

Maar dat 'Onrustige' rusthuis  diende meer als een ‘logement van plaisiere’, dan rustoord. Het stond onder leiding van directrice Sarah van der Heijden, die regelmatig brieven stuurde naar de toenmalige NSB-burgemeester om van dat tehuis een ziekenhuis te mogen maken.  Maar haar brieven bleven onbeantwoord. Het was een vruchteloze poging, sprak Van Hest. Een teleurstelling die eindigde in een nog diepere ondergang voor deze familie.
Kort na Sarah’s laatste brief werd nummer 10 ontruimd en werden de zes zussen op transport naar Sobibor gesteld. Allen kwamen om in Sobibor in 1943 en Henriëtte  in 1943 in Auschwitz. 



Terug naar boven