De mooiste wijk Zuid, met Bossche Broek

Printerversie

Gepubliceerd op: 20-04-2008 | Gewijzigd op: 04-03-2015
Voor een inkijk en inzicht in de bouwontwikkelingen in de Maria van Bourgondiësingel,  is een aparte pagina gemaakt onder 'straten' speciaal voor de Maria van Bourgondiësingel.

Zuid, de mooiste wijk
Nieuw:  Wagernlaan ander aanzien, zie verderop.

De entree:  De Pettelaarseweg
Voor de jaren vijftig was de Pettelaarseweg een smal polderweggetje omrand met bomen.
Daar is nagenoeg niets van over, of het moeten de eerste bomen die vooraan op de Pettlaarseweg staan, zijn. 

Op de plek van de voormalige Kunstakademie kwamen in de jaren begin 90 drie luxe Greogirusflats. Koopsom toen 400.000 gulden. foto's © paul kriele, 4 augustus 2010.	Zuid is zoals elke andere Bossche wijk, een stadsuitbreiding aangelegd in de polders.De riant aangelegde wijk met een breed stratenpatroon ontstond 50 jaar na de eerste uitbreiding op of in 't Zand.

Sedert een kleine tien jaar dateert het streven de stad als een vestingstad te laten uitkomen. Daarom worden de stadsmuren hersteld of meer in het zicht gebracht.

De Hertog Hendriksingel, een naamgeving die dateert van het ontstaan van de stad onder de Brabantse hertogen en later uit de tijd van de Spaanse overheersing.	De hoofdas van de wijk is de Pettelaarseweg die een knik heeft ter hoogte van het St. Janslyceum.
	'De Peperhoek' is een buurt met notabelen [notarissen, advocaten en rijke zakenlui]. Voorheen woonden er adellijke personen.
De Peperhoek, een bijnaam voor de dure Peperstraatbuurt, ligt tussen de Oude Dieze en de Parade. foto's © paul kriele, 4 augustus 2010.

Vervolg van de pagina over  Zuid I en II

Centraal en markant punt op Zuid is de Pettelaarpoort . Die bestaat uit twee flats die aanvankelijk 40 meter hoog hadden moeten zijn. Doel was als [Pettelaar-]poort de toegang tot de stad te markeren. Aan de zuidzijde stond het gebouw van Het Brabants Orkest [oefenlokaal] en aan de Noordzijde de garage van Lathouwers.  foto © peter van gogh, 16 augustus 2005.

Inhoud
-Inleiding
Wagnerlaan krijgt nieuw aanzien april 2013
-Berichten
-Reünie laagbouwstraten Zuid-I 20 april 2008.
-Zuid is Zuid niet meer 7 augustus 2007.
-Gemaal den bosch, juni 2007.
-Publieksfunctie voor oud gemaal   oktober 2005
-Asfalt Zuiderstrandweg nog niet klaar  17 maart 2007
-Klachten wensen van Zuid  6 maart 2007
-Zuid in beeld op wijkraadontmoeting  5 maart 2007
-Dag van het park  28 mei 2006.
-Actie in en voor Zuiderpark   3 maart 2006
-Eigen startpagina Gestelse Buurt- 22 december 2005
-Nieuwbouw Océ geopend - 9 december 2005
-Océ oud en nieuw - 5 mei 2005
-Heropening Zuiderster - 25 juni 2005
-Schroef van Archimedes - 1 mei 2005
-Kunst en rotzooi- 26 april 2005
-Ketelhuis ontploft - 2 maart 2005
-Verzoek om meer seniorenwoningen -25 augustus 2004
-historie
-opzet
-Poort van Zuid
-sociaal/maatschappelijk
-Zuiderschans
-architectuur
-Kunstgalerie in Gregoriusflat 2 oktober 2001

Inleiding
Met een uitbreiding in zuidelijke richting hadden de stedenbouwkundigen - de stap aangedurfd om in de polder te bouwen. Dat was rond 1885 dan wel gebeurd, maar toen stond er op het Meierijplein al een houten station.
De aanleg van de wijk 't Zand dateert uit de jaren rond1885-1910. In 1949 deed zich wederom zo'n gelegenheid voor. Er lagen toen plannen om de Prins Bernhardstraat door te trekken richting Vught en de polder langszijde de Parklaan te bebouwen.
Evenmin werd in de jaren zestig de stap gezet om in de oksel van Het Bossche Broek, achter dr. Otjens, een theater en congreszaal te bouwen...Maar toen was de wijk Zuid al verre in ontwikkeling.. In 1950 ging er de eerste schop de grond in.
Verloop planvorming
De eerste plannen [contouren]  voor een 'Algemeen uitbreidingsplan' dat bism de afdleing Gemeentewerken werd geschetst, dateren van eind jaren 30. Na de oorlog -1947-  werd dat plan van P.Verhagen van het vooraanstaande architectenbureau Granpré-Molière Verhagen en Kok], opnieuw opgepakt door architect J. Kuiper van Bureau Gouwetor, De Ranitz en Bleeker

De Wagnerlaan krijgt een oppepbeurt
Door nieuwbouw en vernieuwbouw krijgt de Wagnerlaan voorbij de Casar Francklaan, een ander aanzien.

Wagnerlaan hoek Cesar Francklaan

Situatie mei 2013

Op de kop hoek Wagnerlaan Cesar Francklaan staat de 'Villla Van Noort' naar ontwerp van het Bossche architectenbureau Gitzarchitecten	De tuin met de ronding op de zuidkant aan de zijde Wagnerlaan. foto's © paul kriele,15 mei 2013.

 
Zie ook www.gitzarchitecten.nl

Situatie oktober 2012 en april 2013

Het meest opvallend en het meest recent [maart/april 2013] is het hoekperceel Cesar Francklaan/Wagnerlaan, waar een riant bungalowtyype komt te staan. Ontwerper van deze bungalow is architect Clairette Gitz. foto's © paul kriele, 23 oktober 2012  [rechts] en 4 april 2013.

Wagnerlaan nr. 13  hoek Mozartsingel Westzijde

Situatie mei 2013

Wagnerlaan 13 hoek met Mozartsingel. De verbouwing/aanbouw is klaar. foto © paul kriele, 15 mei 2013

Situatie oktober 2012 en april 2013

Het oude pand is blijven staan, deels uitgepeld en daar komt een nieuwbouw voor te staan.	foto's © paulkriele, 23 oktober 2012 en onder 4 april 2013.
De situatie op  4 april 2013	Wagnerlaan 13 hoek Mozartsingel westzijde.

Wagnerlaan 11 een huis dat sedert de bouw jaren 90??  nagenoeg niet veranderd is.

Wagnerlaan 11.  foto © paul kriele, 15 mei 2013.

Wagnerlaan hoek Mozartsingel pand van Jeroen van Waarden
In 2011/2012 heeft de horecaman Jeroen van Waarden van o.a. Café Korenbrugstraat en café Cordes, en voorheen samen met zijn ex, Juliette Manders, van het Hart van Brabant, dit hoekperceel heropgebouwd.

Wagnerlaan 15. foto's © paul kriele, 24 februari 2010.	Het hoekperceel met de Mozartsingel nog in het groen. Maar ten tijde van krakers

Berichten voer Zuid
Reünie laagbouwstraten Zuid-I 20 april 2008.
Zuid is Zuid niet meer  7 augustus 2007.  
Zuid is de eerste na-oorlogse stadsuitbreiding die volgens een stedenbouwkundig plan [Bureau Kuiper, Gouwetor, De Ranitz en Bleeker] in de beginjaren 50 is opgezet. Bovendien zijn de huizen en flats in alle subbuurten, zoals links en rechts van de Pettelaarseweg [N.vander Laan en W. Hansen] en alle ‘singels’, waaronder de Maria van Bourgondiësingel [A.Siebers] door architecten ontworpen. Als dank voor dit groots door Bos en Kalis uitgevoerd plan, kreeg de gemeente het Zuiderpark cadeau.

Maar met name is in de Maria van Bourgondiësingel, de Chopinstraat [school, daarna huisarts+ fysio en nu tandartsenpraktijk], de Vivaldistraat [bedrijfspanden en meer recent het ovale praktijkpand op de hoek Mozartsingel] en de Zuiderflat, waar de bakstenen en spekranden eind jaren 90 achter een verflaag verdwenen] de oorspronkelijke architectuur verstoord.

Over deze aantasting van de rooilijnen, kadastrale indeling, zei burgemeester Rombouts ooit dat bij het verlenen van de bouwvergunning de ambtenaren hebben zitten slapen. …
Gemeenten en het Rijk zijn bezig de na-oorlogse bouw een monumentenstatus te gaan geven. Daarmee komen dit soort zonden aan de oppervlakte. Maar er is meer dan alleen stalen kozijnramen die door kunststof vervangen worden, zoals het Brabants Dagblad meldt. Is het toevallig dat in de straat waarin de burgemeester en voormalig hoofdredacteur van ‘de krant’ Tony van der Meulen en een bekend advocaat wonen, juist deze overtredingen over het hoofd werden gezien…?

Gemaal   juni 2007

Het in 2005 gebouwde gemaal in De Bossche Broek ter hoogte van het viaduct in de rondweg.	foto's © gerard monté, 6 november 2005.

Voor de waterbeheersing van de polders van De Bossche Broek heeft het waterschap Dommel in 2005 ter hoogte van de rondweg A2 een gemaal gebouwd. Dat gemaal vervangt het kleinere stenen huisje ter hoogte van de Vughterbrug. Het is gelegen op het eind van de Singelgrachtweg. Belangrijke factor voor de bouw op die locatie is ook dat het water vanaf Den Dungen via een speciaal gegraven wetering niet meer in de Zuiderplas wordt geloosd, maar terecht komt via het gemaal in de Dommel. 

Publieksfunctie voor oud gemaal   20 oktober 2005.
Het oude gemaal langs de Dommel in het Bossche Broek, nabij de Vughterstuw, krijgt mogelijk een publieksfunctie. De drie participerende partijen in het beheer van de polders, Staatsbosbeheer, de gemeente 's-Hertogenbosch en Waterschap de Dommel, bestuderen het gebruik bijv. als voorlichtingscentrum over de vestingwerken of als steunpunt in de wandelroute rond de stad.
Staatsbosbeheer wil nog even de functie als gemaal, dat dient ter bestrijding van de verdroging van de polders, in stand houden. De reden is dat de meeste percelen in de polder al door Staatsbosbeheer zijn verworven. 
De bemaling door het nieuwe gemaal nabij de rondweg richt zich op die -van de boeren- overgenomen percelen, aldus Frans van Jagt van het waterschap. Er zijn nog enkele gronden
die nog geen eigendom zijn van Staatsbosbeheer. Daarom blijft het oude gemaal nog even dienst doen. De Rosmalense aannemer ARP [Pennings] heeft de bouw van het nieuwe gemaal zo goed als klaar. Maar door een kleine vertraging kan het pas, ipv 1 november, op 1 december 2005 in gebruik worden genomen.

Asfalt Zuiderstrandweg nog niet klaar 17 maart 2007.
De Zuiderstrandweg ligt er nog altijd als een grintpad bij. De asfaltering laat op zich wachten. Problemen met de waterhuishouding maken dat de asfaltering pas komend voorjaar wordt afgewerkt.

De Zuiderstrandweg langszij de gracht is een grintpad. Er is een te hoog grondwaterspiegel waardoor de afwerking uitgesteld moest worden.Een verlaten boot bij de Zeilvereniging Zuid.  foto's © marc venroooij 17 maart 20007.

Zicht op Zuid september 2006.

Bossche Broek aan de rand van de Vughterpoort met Vughterbrug[l.] en Chalet. Vooraan rechts: de Parklaan met in het water van de stadsgracht weerspiegeld de bomenrij.  foto's © roelvandenbroek, 9 september 2006.

Klachten en wensen van Zuid  6 maart 2007.
Zuid stelde gisterenavond - op de wijkraadvergadering - haar wensen - en klachtenlijstje op. Dat gaat over overlast van vuil/schooljeugd bij winkelcentra, te hard rijdend verkeer over Pettelaarseweg en Zuiderparkweg, toename parkeren van binnenstadsbezoekers,verloedering Zuiderpassage en de wens voor een buurthuis. In Zuid heeft de Gestelse Buurt al een buurthuis, dat als nieuw terugkeert in de Meerendonk. Maar voor Zuid 1, westelijk van de Gestelseweg gelegen, is er geen voorziening. Tenminste De Roos in De Meent wordt te commercieel genoemd. Bovendien bestaan er voor dat kantoorpand plannen voor nieuwbouw. 
De wensen van de wijk worden samengevat in een nieuw compleet opgestelde wijkschets, die uitgedeeld wordt aan de 80 aanwezigen van de wijkraadvergadering. Het College van B&W bestudeert wat binnen het beleid en binnen het budget binnen 3 à 5 jaar haalbaar is en zoniet wat er alsnog voor nodig is om die wensen te kunnen realiseren.

Bewoners over hun wijk Zuid  5 maart 2007.
Maandagavond 5 maart 2007 spreken de bewoners van Zuid zich uit overde belangrijkste zaken die zij van hun wijk ondervinden en eventueel verbeertd willen zien. Dat gebeurt in de wijkraadvergadering Zuid in De Roos aan de Zuiderparkweg. Zuid is een van de betere wijken, volgens een door architecten bedacht patroon opgezet. Er staat veel groen [Zuiderpark en plantsoenen] in de wijk die de laatste jaren als parkeervoorziening in beeld is gekomen bij bezoekers aan de binnenstad. Maar Zuid kent naast een bejaardenhuis en scholen ook een populatie die voor eenzesde bestaat uit 65-plussers. In de wijkschets die de gemeente midels een enquete opstelde, staat de mening van bewoners, de wooncorporaties, Divers en de politie. -/ paul kriele, www.bastion-oranje.nl/41.htm
Ondernemers pleiten opnieuw voor parkeergarage onder Zuiderpark /den bosch, 19 juni 2006  
De ondernemersvereniging Hartje ’s-Hertogenbosch stelt de onbegaanbaarheid van het grasveld van het Zuiderpark, de studie naar een transferium in Zuid en de heroverweging van de parkeergarage Hekellaan als drie argumenten om alsnog voor een parkeergarage onder het Zuiderpark te kiezen. De ingang zou op de hoek Coornhertstraat/Zuiderparkweg kunnen komen. De locatie in het park belast minder woningen dan een garage aan de Hekellaan en ontlast de Pettelaarseweg en de Limietlaan. Bovendien scheelt het in de bouwkosten: 'Parkeergage Zuiderpark' hoeft maar een kwart van die aan de Hekellaan te kosten. Volgens Hartje ’s-Hertogenbosch, die de nadelen overlaat aan het College van B&W, kunnen de bezoekers per lopende band [Schiphol] naar de binnenstad gaan.

Dag van het [Zuider-] park   28 mei 2006.
Zondag 28 mei 2006 was het - voor de tweede keer- Dag van het park. Ondanks de regen van de afgelopen dagen en de drassigheid van het grote grasveld, kwam er toch nog een aanzienlijk aantal bezoekers opdagen.
Er viel een grote variëteit aan attracties en evenementen te beleven en te bekijken.

Valkenier Arthur Mol met een tamelijk agressieve valk die door valkenier Arthur Mol een dood eendagskuikentje wordt aangeboden.	Jonge zeearend krijgt duif als hapklaar brokje toegeworpen. foto's © gerard monté, 28 mei 2006.
Enkele waaghalzen op de klimtoren..	Een stand met modelboten, midden een bezoekster heeft een valk op haar arm gehad die zojuist opstijgt

The Duketown Barbershop Singers.	De Jeroen Bosch Verkennersband treedt aan.
Drukte bij het  schminken. foto's © gerard monté, 28 mei 2006.	Wel een fotostand maar dit keer geen fotowedstrijd..

De combinatie van Beiaardweek en parkdag maakte de aanwezigheid verklaarbaar van het rijdend carillon met beiaardier Joost van Balkom dat in samenspel ging met het saxofoonorkest.	Het rijdend carillon uitgevoerd in de nieuwe kleuren.
De Koninklijke Harmonie [boven], damdemonstraties [r], en rechts-boven een indruk van de opkomst van het publiek foto's © gerard monté, 28 mei 2006.

Behalve de getoonde kramen en stands was er ook infostand van Green Peace,de wijkraad Zuid en Het Bossche Palet en bestond de mogelijkheid met een IVN-gids een wandeling door het park te maken.  
Behalve de valkenier Arthur Mol waren er sporten, zoals badminton, jeu de boules, karate, kogelstoten en jiujitsu.

Halsbrekende sprongen waren er te zien op de ramp in het park die veel bewondering oogstten. Onder: Jong en jongere en ook hard werken met kunstige luchtsprongen. op de muziek van een dj.	Onder: Job toont een bijzondere uitvoering van een plank. Het is een zelf geconstrueerde - langere -plank met extra wieltjes. foto's © gerard monté, 28 mei 2006.

Actie in en voor Zuiderpark  3 maart 2006. 
Ralph Posset van Progressief Den Bosch heeft weer eens iets om uit te delen. Zondagmorgen [11.00 uur] -twee dagen voor de verkiezingen - zet hij in het Zuiderpark honderden –in de steek gelaten - knuffeldieren uit. Met die actie protesteert PDB tegen de terreur van de volwassenheid die in deze tijd heerst: knuffelen schijnt uit den boze te zijn….
Echt politiek is de actie van de stichting Belangenbehartiging Den Bosch-Zuid die de kiezer voorhoudt dat vooral de lokale partijen tegen de bouw van een parkeergarage aan de Hekellaan zijn. Op een flyer staat een ‘stemadvies’van de Stichting die aangeeft, dat opoffering van het park ten koste gaat van een schone lucht, 100 bomen en meer verkeer en luchtvervuiling oplevert. 

Eigen startpagina voor Gestelse Buurt  22 december 2005.
De Gestelse buurt, waar vele vrijwilligers actief zijn, en ook diverse sites heeft, begint met een eigen startpagina. Die linkt door naar Zuiderster, redactiewijkkrant en project Humanitas. De nieuwe startpagina http://www.gestelsebuurt.nl is bedoeld als coördinatie- en contactpunt en wordt ihkv Grote Steden Beleid door de gemeente gesubsidieerd. Het beheer ligt bij Divers en Humanitas/Computerhuis Gestelse buurt. De bouw van de digitale pagina start 6 januari 2006, de dag waarop ook een samenwerkingsovereenkomst wordt gesloten tussen de deelnemende vrijwilligers en de betrokken organisaties. Al direct na de start gaan de vrijwilligers op cursus om zich in het internet-gedoe te bekwamen.
Straks kunnen ook ander bedrijven of instellingen die iets met de buurt te maken hebben, een link op de site zetten.  

Nieuwbouw Océ geopend -9 december 2005
Woensdag 7 december 2005 heeft Laurens Jan Brinkhorst, de minster van Economische Zaken, de nieuwbouw van Océ aan de Brabantlaan/Guido Gezellelaan geopend. Het gebouw vervangt de markante bouw dat vooraan op de kop lag. Daarachter, bevindt zich de aanbouw van 1980 die is blijven staan. Nieuw- en oudbouw zijn door een corridor/hal met elkaar verbonden.
 Nieuw voor Océ is ook het aspect flexibele werkplekken dat w eherkeen van het Bossche Satdskantoor en Interpolis in Tilburg. Maar bij Océ is de variant van een algehele flexibiliteit met vaste plaats toegepast. Ieder heeft nog wel zijn vaste kantoorstoel en bureau, maar voor speciale zaken/gelegenheden kan men naar een concntratiewerkplek.
Het ontwerp is van architectenbureau De Twee Snoeken uit Den Bosch. Opvallend aan het gebouw dat binnen twee jaar door Heijmans IBC Bouw werd neergezet, is de horizontaal gelaagde structuur. Bij avond wordt door aanstraling alleen de kop -in de vorm van een rode kubus - van het gebouw getoond.
Markant in het inteieur zijn de door Océ op megaformaat gekopieerde foto's van Bert Teunissen. Deze fotograaf heeft in alle vestigingen van Océ interieurs en werkplekken vastgelegd. De foto's komen uit de serie Domestic Landscapes van Teunissen.
Heropening Zuiderster   25 juni 2005.
Zaterdagmiddag 250 juni 2005 werd in de Gestelse Buurt het buurthuis/wijkwinkel Zuiderster heropent. Het gebouw aan de ..was door een ontploffing van de cv-ketel grotendeels verwoest.

Wethouder Elly de Jonge opende zaterdagmiddag 25 juni 2005 buurthuis en wijkwinkel de Zuiderster.

Opening Zuiderster: voorzitter van het buurthuis Mohamed Lasgaa in gesprek met Elly de Jonge.	foto's © gerard monté, 25 juni 2005.
De wethouder en de voorzitter van het buurthuis Lasgaa betreden de apart gelegen wijkwinkel met de kamer van de maatschappelijk werkster.	Op deze foto links het buurthuis en rechts de wijkwinkel.

De zaal bij opening. foto's © gerard monté, 25 juni 2005	Het springkasteel.
Ballonnenwedstrijd.	De achterzaal van het buurthuis in de Potgieterhof.

Océ oud en nieuw - 6 mei 2005.

Links: de sloop en rechts de nieuwbouw van Océ aan de Guido Gezellelaan.	foto © gerard monté [r], 5 mei 2005 en © paul kriele, 17 mei 2004 [l].

Hekellaan en omgeving  [Voor parkeergarage klik op parkeergarage]
Rugbyveld  5 maart 2006.

	Weer of geen weer en ijs en weder dienende, de spelers, vooral de jonge aanwas, traint voor het komend seizoen.  foto's © gerard monté, 5 maart 2006.

Schroef van Archimedes gerepareerd - 1 mei 2005 
Nog net voor Koninginnedag en bevrijdingsdag was de Schroef van Archimedes, een kunstwerk van Toiny Craig, gerepareerd.

De fontein spuit er weer op los als het een lieve lust is.
	foto's gerard monté, 1 mei 2005.

Schroef van Archimedes -weer -defect-   26 april 2005.
Momenteel is de Schroef van Archimedes in reparatie. Onderdelen van het binnenwerk zijn defect. Reparatie is ingrijpender dan werd verwacht, want het ding is al twee weken stuk.

Monteurs van de gemeente zijn bezig de Schroef vooraan de Pettelaarseweg te repareren. foto © paul kriele, 26 april 2005.

Kunst en rotzooi - 26 april 2005/ 1 mei 2005

Achter het verzetsmonument aan de Hekellaan en vlakbij de Kruittoren, staan enkele kunstbomen.  foto © gerard monté, 1 mei 2005.

Kunst en rotzooi - 26 april 2005

De harpiste van Jacques van Rijn. Het beeldje staat langszij de Hertog Hendriksingel. foto © paul kriele, 20 november 2012.

Niet alleen de afvalcontainers ook de rustieke plekjes in parken en zelfs bij kunstobjecten zijn plaatsen om afval te dumpen. Dit bankje in het plantsoen bij de flats aan de Gregoriussingel blijkt een plek voor zwervers te worden gezien de samenstelling van het afval. Met andere woorden: Al is de afvalbak nog zo groot, we gooien het vuil toch in de goot.

Afval bij kunst. foto © paul kriele, 26 april 2005.

Ketelhuis op Zuid ontploft  2 maart 2005 
In de nacht van 1 op 2 maart 2005 [ 2 uur] is op Zuid aan de Potgieterhof een ketelhuis ontploft Het gebouwtje in de Gestelse buurt staat nauwelijks nog overeind: behalve de twee muren die zijn ingestort, liggen er ook alle ruiten uit, aldus een politiewoordvoerder. Een belendende woning is ook flink beschadigd.
De ontploffing, die met een enorme klap gepaard ging, is veroorzaakt door een gaslek. Dezer dagen waren cv-monteurs bezig de ketel te vervangen. Bij de ontploffing hebben zich geen persoonlijke ongelukken voorgedaan.

Meer seniorenwoningen Zuid   25 augustus 2004.  
De fracties van VVD en CDA willen dat een braakliggend terrein op Zuid als bestemming seniorenwoningen krijgt. Op die plek hoek Beethovenlaan/Mozartsingel stonden de Lukasschool en kinderdagverblijf Dikkie Dik dat naar de Langendijksingel vertrok. Die gebouwen werden deze zomer gesloopt.  
De gemeente gaat voorlopig het terrein inzaaien maar de fracties willen dat er –spoedig - levensloop-bestendige woningen voor ouderen komen. Zij verwijzen daarbij in hun voorstel naar de Nota ‘Ouderen in de Wijk ‘[2003].
© paul kriele, 

-----------------------------
inleiding
De wijk Zuid laat in opzet en aankleding nog steeds alle andere Bossche wijken achter zich. Helaas hebben de stedenbouwkundigen van toen voor de zuidelijke stadsuitbreiding geen betere naam kunnen bedenken.
West werd eertijds verfoeid om zijn straten die strak en eentonig zijn. Maaspoort kreeg aanvankelijk ook die kwalificatie, maar in de loop van de planontwikkeling van de Maasvallei en de Maasboulevard is meer op een speelse opzet en de groenvoorziening gelet. Maar de Hambaken, Edelstenenbuurt, Slagen, Haren en de Donk zijn niet veel beter van inrichting dan Den Bosch-West.

De elementen: riante indeling, veel groenvoorziening en een wisselende architectuur maken van Zuid de mooiste wijk van de stad. Temidden van al dat groen staan diverse kunstuitingen: vooraan op de Pettelaarsweg een paardentorso en langs de Hertogin Johannastraat de harpspeelster. In het Zuiderpark, dat Bosch en Kalis als ontwikkelaar van de wijk, de stad cadeau deed, kan men ook enkele beelden bewonderen. Kenmerk van de plattegrond van Zuid is de Pettelaarseweg. Als verkeerselement werd aan een dergelijke as in het autotijdperk nog veel waarde gehecht.
Maar die as vertoont een knik. Ter hoogte van het St.Janslyceum buigt deze as meer naar Noord-Oostelijke richting af. Dat komt  door het uitgraven van de Zuiderplas. Het zand wat daar uit komt is gebruikt voor de ophoging van een 210 hectare grote stadsuitbreiding.

Het door Felix van der Linden ontworpen paardentorso dat geplaatst is vooraan de Pettelaarseweg bij de Gregoriusflats.   foto © gerard monté, 23 juli 2000.	De ontwerptekening van de Vughtse beeldhouwer.

historie/plannen
De voormalige polders aan de zuidrand van de stad roepen bij velen herinneringen op. Oudere Bosschenaren weten nog dat ze er in hun jeugd hebben gevrejen langs de Zuiderparkweg die omrand was door scheef gewaaide bomen, gespeeld hebben langs [en soms in] sloten en paden, of nog eerder gekeken hebben naar de vliegenier Henri Bakker [1911] of zelfs militaire oefeningen hebben gade geslagen toen in de kazernes aan de Cavaleriestraat/Parade en in de Mortel nog militairen waren gelegerd.
Lang nog kon men op de ondergelopen weilanden en in de weteringen bij strenge winters schaatsen. Maar Zuid is een stad geworden. 
Gemeentewerken was al in de jaren dertig bezig met de uitbreiding in Zuid. Bureau Granpré Molière Verhagen en Kok schetsten de eerste contouren. Pas na de oorlog zijn de plannen verder uitgewerkt door Bureau Kuiper, Couwetor, De Ranitz en Bleeker.
Het bestemmingsplan werd in 1947 goedgekeurd en in 1950 ging de eerste schop de grond in. In die tussentijd deden baggermachines hun werk op de plek waar de Zuiderplas is ontstaan.

opzet
Zuid was duidelijk bedoeld voor de beter gesitueerden, die -eerder- neigden om in Vught te gaan wonen. Ook het vele groen was een compensatie voor bomen, planten en heesters die in de binnenstad gemist werden.
De lastige aansluiting met de voormalige vestingwerken bood de ontwerpers de gelegenheid groenvoorzieningen aan te leggen aansluitend op die grachten en stadswallen.

De aanleg van Zuid viel ook samen met de ommekeer in de gedachte dat flats noodzakelijke woonblokken zijn die de woningnood helpen verlichten. In Zuid staan flats die ene geheel ander aanzien en inwendige allure vertonen. De eerste flat-na Emmaplein [H.W.Valk] en Sonneveld- is de Zuiderflat die er nog uitziet als een blokkendoos, maar dan een goed onderhouden woonblok. Ook de vijf haaks op de Pettelaarseweg staande flats bieden met hun terrassen, badkamer en royalere oppervlakte de bewoners meer dan het gemiddelde wooncomfort.

Zuid is gedeeld in de wijken Zuid-I en Zuid II. De Gestelsebuurt kwam pas in tweede instantie na Zuid -I aan snee. De Pettelaarseweg, die als een West-Oost-as het stratenpatroon in tweeën snijdt, bepaalt weer een andere geografische indeling. Ter hoogte van de r.k. lycea is bewust een knik in weg aangebracht.

Volgorde bouw
Als eerste [1951-1952 ]is het complex van vijf rijen aan weerszijden van de Hertog Janstraat en de gevelrij aan de Hertog Hendriksingel met poort gebouwd. De architect was Jos Bedaux.
Vervolgens kwamen de door N.van der laan en W. A. J. Hansen ontworpen flats aan de linkerzijde [gezien vanaf de stad] aan de beurt , evenals de vijf  flats van architect W. J. J. Croonen] aan de rechterzijde.
Op 12 januari 2013 vieren de bewoners van de Hertog Janstraat met erwtensoep en een borrel  het 60-jarig bestaan van hun buurt.

Een boom van een plaatje in het Zuiderpark , een holle boom wel te verstaan, En dat zegt weer iets over de discussie rond de bestemming van het park. Het park is een cadeau van Bosch en Kalis voor de aanleg van de wijk Zuid I -Zuid -II.  foto © gerard monté, 28 mei 2006.

Zuid wordt begrensd, zuidelijk door de polders van het Bossche Broek en noordelijk het Zuiderpark.Noord-westelijk liggen de stadswallen. Daarmee is het nog geen vijftig jaar oude stadsdeel royaal van groen voorzien. Bij de plankeuze van 1947 ! werd al in de aanleg van 'kleine handelszaken en transitobedrijven' voorzien.Dat voornemen is uitgevoerd in het langgerekte bedrijventerrein langszij de Van Veldekekade uitlopend tot in de Meerendonk. Daar staan nog de gebouwen van de voormalige Kruithoorn waarachter de vuilstort ligt en deels daarop aangelegd de golfbaan De Pettelaar.
Het Pettelaarpark geldt voor de gemeente Den Bosch als een paradepaardje, een zichtlocatie waar behalve de Kamer van Koophandel ook enige prestigieuze bedrijven en Möwenpick zijn neergestreken.

Het Provinciehuis met Pettelaarpark  foto © roelvandenbroek, 9 september 2006.

de poort van Zuid

Markant en prominent staat het Provinciehuis dat boven alles uitsteekt, zelfs boven Brabant. De keuze voor een locatie was dertig jaar geleden nog even een strijdpunt. Om reden van prestige koos de provincie voor de nabijheid van het stadhuis. De opties Wolvenhoek en Zuidwal lagen voor de hand. Het moet ook gezegd zijn dat in de jaren zestig de mobiliteit beperkt was en de meeste werknemers nog met de fiets naar het werk gingen. De lokatie Meerendonk op Zuid lag bij velen gevoelsmatig te ver buiten de stad. Maar voor de buitenstaander - de Rotterdamse architect H. Maaskant- was die opvallende keuze geen bezwaar. In december 1999 is een grootschalige interne renovatie afgrond, waarvan de kosten het begrote bedrag van 53 miljoen al met 17 miljoen te boven gaat.

De Waalse kerk aan de Zuiderparkweg. foto's © gerard monté, 12 augustus 2004.	Het zuidelijk deel van de stadspoort op de kruising Zuiderparkweg/Pettelaarseweg. De flat Pettelaarpoort was aanvankelijk gepland op 40 verdiepingen!

Het was de bedoeling dat de twee opponenten Pettelaarpoort en Residentie Zuiderpoortflat als een 'poortgebouw' de stadstoegang via Zuid zouden versterken. Of de stedenbouwkundigen daarin geslaagd zijn betwijfel ik. Overigens moest na bezwaren tegen de hoogbouw op de locatie Lathouwers van dit poortgedeelte enkele verdiepingen worden afgehaald.
Monumenten

De ganzenhoedster staat langszij de Coornhertstraat in het Zuiderpark.   foto's © gerard monté, 30 mei 2001.	In het parkje aan de Hertog Hendriksingel staat de harpspeelster. Het is een ontwerp van Jacques van Rijn en cadeau gedaan door Oud-'s-Hertogenbosch.

sociaal/maatschappelijk
Het laatste deel van de wijk, Zuid-II, ofwel de Gestelsebuurt, is weer van een wat minder royale en minder riante opzet. Helaas onderscheidt de buurt genoemd naar de weg [Gestelseweg] die het scheidt van de overige bebouwing in Zuid ook in sociaal/maatschappelijke zin van de rest. Positief is dat rond het buurthuis de Zuiderster zich een bloeiend buurtleven manifesteert, maar tegenstellingen in culturen laten zich er af en toe ook gelden. 
Zuid-I heeft dan wel de Meent, maar of dat nu een echt wijkcentrum voorstelt is nog maar de vraag. Na jaren zonder een wijkraad te hebben gefunctioneerd heeft Zuid een wijkraad onder leiding van Doevendans.
Bij de plannen voor een uitbreiding achter de lycea [flats, villa's, een brug en een camping] ontstond er een wijkoproer. Die gebeurtenis en de daarop volgende bezuinigingen op de accommodatie Zuiderplas hebben de oprichting van een wijkraad gestimuleerd.

Het Zuiderpark, een geschenk van de bouwmaatschappij Bos & Kalis dat zij bij de oplevering van de wijk Zuid aan de gemeente 's-Hertogenbosch aanbood. foto © gerard monté, 1 juni 2000.

Studie naar vervanger voor Zuiderschans   18 juli 2006. 
Als verzorgingshuis -in de lichte categorie zorg - keert Zuiderschans, bij sloop niet meer terug. Bij een toenemende vergrijzing neemt met de actuele verschijnselen van oud zijn, ook zorgvraag toe, aldus projectleider Vastgoed van de Van Nijnselstichting Arie Klerk. Momenteel onderzoekt de Van Nijnselgroep welk tehuis in welke vorm [van grootte] en passend in de omgeving, en afgezet tegen het referentiegebied, in de plaats kan komen van het tehuis dat in 1971/1972 werd gebouwd. ‘Ouderen keizen voor sfeer en privacy bij het wonen in een tehuis. Maar mijden tegelijkertijd de sfeer van een instelling en kiezen voor privacy,’ licht Klerk toe. Deze elementen en het financieel plaatje spelen mee wanneer uiteindelijk wordt beslist welk tehuis in Zuid terug zal keren. Maar dan zijn we wel weer tien jaar verder.. en in die tijd liggen de normen van zorg en het ouder zijn misschien totaal anders.

Boven de hoofdingang  en de achterzijde.  Onder: de achterzijde van het verzorgingshuis op het Sweelinckplein.
foto's © paul kriele, 18 juli 2006.

Zuiderschans gedoemd te verdwijnen  17 juli 2006. 
Het verzorgingshuis Zuiderschans dat al ruim 25 jaar bestaat, is gedoemd te verdwijnen. Het gebouw aan het Sweelinckplein is door zijn ouderdom ongeschikt om het door vergroting rianter en comfortabeler te maken, aldus directeur Fred Haerens. De eigenaar - de Van Neynselgroep –zal dan ook voor dit gebouw geen ingrijpende plannen bij het Rijk indienen. Maar dat betekent niet dat er niet geïnvesteerd wordt. Om het de bewoners zo aangenaam en gerieflijk mogelijk te maken begint komend najaar een ingrijpende interne verbouwing. Die betreft alleen de facilitaire ruimten: een nieuw uitgifte buffet voor het restaurant, een extra ruimte voor de activiteitenbegeleiding, een nieuwe wasserette en de algemene ruimten worden verfraaid.  
Hun de toekomst van het zorghuis er uit gaat zien? Op die vraag kan directeur Haerens geen inzicht geven. ‘Dat zal ik wel niet meer mee meemaken’, is zijn antwoord.  

Het is een gegeven dat het tehuis niet meer is toegerust op de normen van deze tijd. Dat betekent dat de woonruimten te klein zijn en dat de sanitaire voorzieningen ook niet meer voldoen. Een aanpassing zou inhouden dat de voorgevel bijvoorbeeld een meter naar voren komt of dat de aan de achterzijde het tehuis wordt uitgebreid. Beide opties blijken uit de uitlatingen van directeur Hamers niet haalbaar. 
De conclusie is dan ook dat te zijner tijd het gebouw zal worden afgestoten en wellicht gesloopt. Het verliest in ieder geval zijn functie van verzorgingshuis. De Van Nijnselstichting is nog niet zo ver om over totale nieuwbouw te praten, zoals dat met Ter Aa nu gebeurt.

Het Groene Zuid
Het mooie en groene Zuid. De aanleg van het 'strandbad Zuiderplas' waarbij ook de herinrichting van de drie eeuwen oude Pettelaarse Schans hoorde [1959] betekende een afronding van het uitbreidingsplan Zuid.
Op Zuid wonen/woonden enkele burgemeesters, wijlen Louis van Erp, Ben van Zwieten en de huidige burgemeester Ton Rombouts. 
De mooiste wijk bevat ook veel kunst: het paardentorso van Felix van der Linden, dat door de Bossche burgerij aan burgemeester Van Zwieten bij zijn afscheid werd aangeboden, staat voor de drie flats aan de Gregoriussingel. Daar had het echtpaar Van Zwieten geopteerd voor een appartement, maar na verwikkelingen bij de makelaar zag hij ervan af en koos voor een stadsvilla op de Mozartsingel.

Vlak voor de -indertijd door Van Zwieten geopteerde- flat aan de Gregoriussingel staat het geschenk dat de Bossche burgerij aan de in 1989 vertrekkende burgemeester Ben van Zwieten cadeau deed.  foto © gerard monté

architectuur
De stijl op Zuid is volgens de Delftse en Bossche School omdat de meeste architecten betrokken bij de bouw in Zuid les kregen van samenwerkten met de Delfste hoogleraar bouwkunde M.J. Granpré Molière. Zij gebruikten veel baksteen en traditionele vormelementen. Hoofdpersoon van de Bossche school, de lijn van de ideale verhoudingen, was Dom Van der Laan. Ingetogen eenvoud in kleur, vormgeving en materiaal vormen in die stroming de elementen.

De architectuur laat zich onderscheiden omdat nogal wat architecten hun creativiteit hebben losgelaten op de wijk.
De Bossche school is prominent aanwezig in deze stadsuitbreiding. Met de bouw werd gestart kort na de Tweede Wereldoorlog [1950] en afgerond rond 1960.
De Bossche School is/was duidelijk vertegenwoordigd in de voormalige Kunstakademie. Deze opleiding gelegen vooraan in Zuid is inmiddels verdwenen. Op die plek staan de meer luxere flats aan de Gregoriussingel. Van Poederoyen was de architect van de gebouwen gelegen om een court. 
Aan de overzijde de Hertog Hendriksingel en Hertogin Johannasingel heeft Jos Bedaux de flats ontworpen Markant daarin is het poortgebouw naar de Hertog Janstraat.

Verderop aan de linker [noordwestzijde van de Pettelaarseweg staan de zgn. biechtstoelen, flats die zich onderscheiden door platte daken en blokvormige portieken.Ontwerpers zijn N.van der Laan en W. A. J. Hansen. Wederom rechts aan de zuidzijde van de verbindingsweg staan de vijf flats- haaks op de weg gelegen - van architect W.J.J. Croonen, steeds twee aan twee gescheiden door plantsoenen.

burgemeester
Niet alle bouw komt hier ter sprake. Maar markant zijn de villa's aan de Maria van Bourgondiësingel waar burgemeester Rombouts is neergestreken. De dertien riante woningen zijn een ontwerp van A. Siebers en W. van Dael, beiden ook studiegenoten van Granpré. Oorspronkelijk zijn ze opgebouwd uit gele bakstenen en blauw gesmoorde dakpannen. Intussen zijn de meesten enigszins - en die van Rombouts ingrijpend- verbouwd.
--------------------------------------------------------------
Bossche Broek/Pettelaar

Krakers verlaten vrijwillig boerderij Sterrenbos  16 oktober 2007. 
De 7 jongeren die vanaf zondagmiddag 14 oktober 2007 de boerderij Sterrenbos 1 hadden ingenomen, hebben het pand vanmiddag vrijwillig verlaten. De beheerder, een medewerker van het Brabants Landschap, bleek er tot voor 3-4 maanden zelf er 4 jaar te hebben gewoond als anti-kraker. Dat overtuigde de groep die zich daar op terugtrok.

Boerderij Sterrenbos gekraakt  15 oktober 2007. 
Gisteren - zondagmiddag 14 oktober 2007- heeft een groep van 7 jongeren de boerderij Sterrenbos 1 gekraakt. Volgens hun woordvoerder Warren van Hoof staat dat pand met een kleine stal al lang leeg, hoewel de eigenaar beweert dat het 2 maanden geleden nog werd bewoond. De groep bestaat uit werkende jongeren van wie een kunstenaar van 26-32 jaar die het zonde vinden dat het pand niet bewoond werd en zij zelf om woonruimte verlegen zitten. 
De gemeente verkocht onlangs Sterrenbos 2 aan het Brabants Landschap.

Gemeente verkoopt pand Sterrenbos 2  5 september 2007. 
De gemeente wil in overleg met het Noordbrabants Landschap de voormalige boerderij van kunstenaar Leon Adriaans op Sterrenbos 2 verkopen. Adriaans overleed op 2 februari 2004. De boerderij op Sterrenbos 2, maakt met het aanpalende woonhuis op nummer 3, een leegstaande boerderij, met ook nog no. 1, deel uit van het landgoed Sterrenbos. De gemeente blijft vooralsnog eigenaar van Sterrenbos 3. De verkoop van dit perceel volgt in een afzonderlijk verkoopvoorstel, omdat er nog een huurcontract loopt.

Correctie op bewoners Sterrenbos.
Eerder schreven we dat nummer 3 van Margot van der Hoogen is, maar dat moet zijn Pettelaar no. 2, ofwel het landgoed van -voorheen -De Gruyter. Op dit landgoed van het Noordbrabants Landschap, staan : de villa van 1928 voormalig woonhuis van Lo de Gruijter, en een boerderij met paardenfokkerij. Deze laatste is van Margot van der Hoogen. en A.van den Groeneweg.

	Sterrenbos 1, bezit van de Van Rijckvorsels uit Vught, een leegstaande boerderij, tot voor enige jaren bewoond door de familie Schoones. foto's © gerard monté, 23 september 2007.

Sterrenbos 2, van de weduwe Adriaans-Willems.  foto's © gerard monté, 23 september 2007.	Sterrenbos 2 en 3, rechts,dat bewoond wordt door M. Manders.

Leon Adriaans overleden  2 februari 2004.
Het afgelopen weekeind is onverwacht de beeldend kunstenaar Leon Adriaans op 60-jarige leeftijd overleden. Adriaans, geboren op 18 januari 1944 in Helmond, woonde op het landgoed Sterrenbosch in St. Michielsgestel.
Adriaans genoot zijn kunstzinnige opleiding aan de Bossche Kunstakademie. Na zijn eerste huwelijk vestigde hij zich in 2000 met echtgenote Monique Willems in een boerderij precies op de grens van Den Bosch en St. Michielsgestel. 

In zijn werk spreekt de liefde voor de natuur. Adriaans moest niets van modernismen hebben. De liefhebber van twee-en viervoeters liet zich inspireren door het landelijke leven rond de boerenhoeve. Van de kunstenaar zijn exposities over de gehele wereld bekend, onder andere ook in Galerie Arti Capelli in de Verwersstraat en in de De Zaal in Delft.

Leon Adriaans wordt vrijdag 6 februari 2004 - na een herdenkingsdienst in zijn boerderij op Sterrenbos [13.00 uur] - op het kerkhof van Den Dungen begraven. Voor inzicht in zijn werk www.dezaal.nl of site vanAdriaans

Het nieuwe afwateringsgemaal nabij de Heun

Speciaal gegraven kanaal, langszij de Zuiderplas dat richting Provinciehuis loopt. Daar wordt het afvalwater uit Dungens gebied in dit kanaal geloosd en uiteindelijk via het gemaal in de Dommel afgevoerd. Hierdoor blijft de Zuiderplas gevrijwaard van vuil afvalwater. Rechts: Zicht op de Dommel gezien vanaf het gemaal. Rechts onder de uitlaat. Op de achtergrond de huizen aan de Vughterweg.     foto © gerard monté, 6 november 2005.

Ganzen grazend langszij de Zuiderplas.  foto © gerard monté, 6 november 2005.	Soms zie je in bossen en/of weilanden onverwacht een paadje lopen. Dat is dan een platgetrapt stuk grond in het pandschap, dat de kortste weg tussen twee punten verbindt. In het Bossche Broek, nabij restaurant De Pettelaar, loopt zo'n olifantenpaadje.  foto © gerard monté, 18 oktober 2005.

Serviceflat De Pettelaer

Serviceflat De Pettelaer.  -foto © gerard monté, 4 augustus 2005.

Eindelijk nieuwe vissteigers  26 mei 2005. 

Dankzij de Rotary en in samenwerking van het Waterschap de Dommel zijn langs de Singelgracht in het Bossche Broek op vijf plaatsen nieuwe vissteigers aangebracht. De oude gammele dingen hingen er als ingezakte pallets bij. De vissteigers staan tegenover de Groote Hekel en op andere plaatsen in het Bossche Broek, zoals nabij de Vughterstuw. 
In gebruikneming nieuwe vissteigers den bosch, 9 juni 2005. 

Rechts de vervallen vissteigers langs de stadsgracht,  die dankzij de Rotary konden worden vervangen.   foto's © 26 mei 2005  [r.] en 20 juli 2005 [boven].
De nieuwe steigers met opschrift foto's © gerard monté, 20 juli 2005.

In de vooravond van woensdag 9 juni 2005 zijn op de dijk langs de Singelgracht in het Bossche Broek drie nieuwe vissteigers in gebruik genomen. De steigers vervangen de oude vervallen houten exemplaren.

De uitvoering is een samenwerking van de Bossche Rotary, aldus voorzitter van de werkgroep Jan Verkuylen. De werkgroep heeft eerder een klankbeeld over de Binnendieze en een concours met liederen over de Binnendieze gerealiseerd. Uit de prijsvraag voor de steigers kwam BuroBas uit Eindhoven naar voren [Bas Lamers en Bas van Rooy]. Zij ontwierpen een kunststofsteiger op drie, resp. 2 meter lange palen. 

*De drie steigers staan nabij de grote Hekel Ze vertellen ook iets over de stad, aldus Jan Verkuylen. Ze zijn gedateerd, dragen het symbool van het Waterschap, de jaren 1980-1987 en een spreuk.  De bovenkant is voor de de vissers, de zijkant voor de mensen in de rondvaartboten. De jaren geven de tijd aan vooral eer het heeft geduurd dat er weer vis in de Binnendieze verscheen.

Alfred Martens zingt een toepasselijk -Venetiaans -  gondellied.	Leden van Buro Bas Van Rooy en Lamers en de voorzitter van de Hengelsportvereniging Fons Delmee.
De voltallige groep genodigden slaat het schouwspel gade.	De Rotaryleden zingen hier een Diezelied. foto's © paul kriele,  9 juni 2005.

Bij de officiële ingebruikname zong Alfred Martens vanaf een rondvaartboot het Diezelied. Vanaf de kant zongen de leden van de Bossche Rotary, enkele ambtenaren, de watergraven Peter Glas [Aa en Maas] en voormalig watergraaf Ad Sleegers en hoofd van het Bossche district Beneden-Dommel Hein Elemans het lied mee. Ook de voorzitter Fons Delmee en bestuurslid Joop van Eijndhoven van de Bossche Hengelsportvereniging waren present. De ceremonie maakte onderdeel uit van de wekelijkse Rotarybijeenkomst in Chalet Royal, waar voorzitter Laut de Borst de gasten verwelkomde en het diner – dat geen vis bevatte - inleidde. 

De Rotary heeft inmiddels een nieuw project opgepakt, aldus Jan Verkuylen: een beeldhouwwerk dat de 7 deugden en de 7 zonden voorstelt.
De vervanging is het resultaat van een ontwerpprijsvraag voor nieuwe steigers die gewonnen werd door Burobas uit Eindhoven. Waterschap de Dommel voerde het project uit ihkv Recreatieve voorzieningen. Begin juni 2005 worden de steigers met een officieel tintje [het lied van de Dieze zal weerklinken] in gebruik genomen.  

Ooievaars waargenomen - 17 juni 2005
Evenals vorig jaar zijn ook nu weer in juni enkele ooievaars in de polder waargenomen. Ze foerageren op de weilanden aan weerszijden van de Singelgrachtweg. Vorig jaar was het overigens in september dat er eentje neerstreek op een lantaarnpaal langs de Zuidwal.
Deze week -vanaf 13 juni 2005- zijn er op deSint Jan en ronde de stad exemplaren geregistreerd.  Het wiel op het kasteeltje Valk aan de Vughterweg bleef tot nu toe onbezet. Ooievaars verkennen eerst de omgeving alvorens hun vaste bivak in te nemen. Ook op Oud-Herlaer. waar Vastgoed Sociëteit een nest liet aanleggen, kreeg nog geen ooievaarsbezoek. 

	In de weilanden van het Bossche Broek aan weerszijden van de Singelgrachtweg vertoefden de afgelopen dagen 13-18 juni 2005 enkele ooievaars. foto's © marc venrooij, 17 juni 2005.

Gemaal geopend  10 maart 2006
Op vrijdag 10 maart 2006 werd met enkele kanonschoten het nieuwe gemaal nabij de Dommel/de Heun geopend. Voor de aftwatering van water uit Den Dungen [Kloosterstraat] en rond het Provinciehuis is naar dat gemaal een sloot gegraven. Door deze afwatering raakt de Zuiderplas niet meet met afvalwater vervuild. Het nieuwe gemaal vervangt het oude nabij de Vughterstuw. Het gemaal heeft de naam gekregen van de oud-watergraaf Segers wiens kleinzoon de openingshandeling verrichtte.
---------------
Oude Dommelarm geopend/Nieuw gemaal al 'zichtbaar' -15 juni 2005
Het project 'Herstel oude Dommel ' werd woensdag 15 juni 2005 opgeleverd. In die herstelde rivierloop is en dam geplaatst waardoor de flora en de fauna van de verhoging van de waterstand profiteren. Het terugbrengen van die riviertak is een van de projecten uit de Totaalvisie Gement-Bossche Broek waarop hieronder wordt ingegaan.

Bij de oude Dommelarm, die de afgelopen maanden werd opengelegd, staat een infobord over de cultuur-historische en meer nog de recreatieve aanpak van Het Bossche Broek en de Gement.

Het gezelschap van Staatsbosbeheer, ambtelijke functionarissen en waterschapslieden bij een rondgang door het Bosscher Broek bedoeld om de vorderingen van het project te aanschouwen.	Gedeputeerde Annermarie Moons van onder meer milieu en wethouder Jetty Eugster bij het informatiebord. Hierbij gaf  Peter van der Tweel van  Staatsbosbeheer een toelichting r] . foto's © gerard monté, 15 juni 2005.

Met het waterschap de Dommel, Staatsbosbeheer, twee gedeputeerden Verheijen en drs. Annemarie Moons en wethouder Jetty Eugster-van Bergeijk is 'gevierd' dat de oude Dommelarm is gereedgekomen, het natuurreservaat in goede doen is en de bouw van het nieuwe gemaal nabij de Heun onder aan het viaduct in de rondweg,vordert.
Wethouder Jetty Eugster die zich blij toonde met de -tot nu toe- bereikte resultaten uit deze gezamenlijke aanpak op gebied van de cultuur/historie. Ook Eugster is optimistisch over de te halen doelstellingen.

Aansluitend op de Intentieovereenkomst Gement/Bossche Broek, die op 9 december 2004 bij het oude gemaal tegenover Chalet Royal tussen betrokken partijen werd gesloten, werden woensdagmiddag de vorderingen getoond.
Met een paardentram trokken de bestuurders en functionarissen langs de drie te bezoeken objecten. 

Zie hieronder over de Intentieovereenkomst

Boven: Peter van Tweel van het Waterschap de Dommel gaf een gedegen uitleg over de aspecten rond de aanpak en is standhouding van dit cultuurgebied [mede ten behoeve van de recreatie]. Links: Uitleg van boswachter José Borsboom [l] over de bijzondere planten en dieren die in het reservaat voorkomen, zoals de dassen die er weer rondlopen. Links boven: Tram, stadssilhouet en trimmers in het Bossche Broek waaruit de auto's definitief geweerd gaan worden. foto's © gerard monté, 15 juni 2005

De polder als aanloopgebied van de stad naar het platteland
In het gezelschap bevonden zich ook de voormalig gedeputeerde Verheijen en diens opvolger Annemarie Moons. De gedeputeerde vond het prachtig dat zij al binnen 6 maanden na het sluiten van de overeenkomst de opening van de Dommeltak kan verrichten. Deze stroom draagt bij aan het herstel van het oude Dommeldal. Als dit als een voorbode opgevat mag worden, dan zal het wel goed komen met de nog op te zetten natuurprojecten, aldus Moons in een toespraak op een warme woensdagmiddag in juni 2005.
Moons noemde daar de amfibieën en de vlinders, libellen en enkele dieren zoals de dassen. . In de Dommel is de rivierprik ofwel het negenoogske waargenomen [vangst in de fuiken bij de vistrappen]. Die bijnaam negenoogske gaven de Brabanders omdat de vis, die eigenlijk geen vis is, negen kieuwgaten heeft, die lijken op ogen.
In 2011 zou volgens Moons de hoofdstructuur in het Bossche Broek gerealiseerd moeten zijn.  
Wethouder Eugster somde nog de diverse trajecten op die binnen deze overeenkomst vallen, zoals het graven van de Dommelarm, het anti- verdrogingsproject en de recreatiebeleving [plaatsing informatieborden, de aanleg paden e.d.].

Boven: Gedeputeerde Annemarie Moons en Hein Elemans van het Waterschap de Dommel . Rechts: ex-gedeputeerde Verheijen. foto's © gerard monté, 15 juni 2005.

Rechts hier poseren vlnr. Peter van Tweel [Waterschap de Dommel], boswachter José Borsboom en John van den Berg [Waterschap de Dommel] en Jacques Hendriks [Staatsbosbeheer, die het bord cadeau kreeg] [r].	Het gemaal nabij de rondweg/De Heun in aanbouw. foto's © gerard monté, 15 juni 2005.

Na de onthulling van het infobord lichtte Tjeerd van Tol, ecoloog bij de gemeente 's-Hertogenbosch toe , dat het voor Staatsbosbeheer nu pas begint. Zij neemt de het beheer van dit 120 hectare grote gebied over.
Toespraak Peter van Tweel
 Het natuurreservaat, Zuid-Westelijk in de polder gelegen, doet het goed. Er zijn 41 beschermde soorten planten geregistreerd, waarvan 14 op de rode lijst staan, aldus boswachter. osé Borsboom, de boswachter voor dit gebied wandelt met de groep door het reservaat waarover ze interessante details vertelt, zoals de terugkeer van de dassen, waarvan in het zuidelijk meerdere en beperkt in het noordelijk deel van het Bossche Broek exemplaren zijn waargenomen. Ook de aanwezigheid van zeldzame vogels, waaronder de kwartelkoning de de roodborsttapuit en de blauwborst is haar opgevallen. Helaas gebruikt de grutto de polder niet meer als broedplaats, aldus José Borsboom die ook voorbeelden uit de flora aangeeft. Daarbij trekt ze enkele planten uit de grond om ze aan de omstanders te tonen, zoals het moeraskattelblad, het reukgras, de ratelaar en de veenpluis die uiteraard op veengrond groeit. 
Een ander voorbeeld van beheerst en aangepast natuurbeheer is het maaien dat meestal niet voor 15 juli en in sommige gevallen zelfs niet voor half augustus mag gebeuren.

Het begint op deze zonnige dag te regenen en de gasten spoedden zich weer naar de paardentram om aan het laatste deel toe te kunnen komen: het gemaal 

Elemans van het waterschap de Dommel vertelt op de terugweg specifiek over de achtergronden van de bouw van dat gemaal en in het algemeen over de waterhuishouding in de polder. De waterstand loopt vanaf de rondweg gezien af aar het deel nabij de stadsgracht [Zuidwal en Vughterweg]. Dat wordt in de toekomst - bij realisatie van het gemaal - omgekeerd. Voortaan zal het water vanaf de Noordrand [feitelijk het laagste gebied] naar de zuidrand laten afvloeien. In principe kan het waterpeil in de polder nog 30-40 cm hoger gezet worden, wat de flora en fauna ten goede komt. De koeien zullen overigens in het gebied blijven grazen. 

Nieuw gemaal 
In de plaats van het 75 jaar oude gemaal nabij de Vughterstuw, komt er een nieuw gemaal nabij de rondweg tegenover de Heun. Het is nog niet zeker of het oude gebouwtje blijft staan. 
Het nieuwe gemaal dient het vuile afvalwater en rioolwater buiten de polders te houden. Het gaat om de afwatering vanuit Den Dungen en het Bos van De Gruyter dat via de nieuw gegraven wetering, die parallel aan de rondweg loopt, naar de Dommel wordt gepompt. Het gemaal zorgt uiteraard ook voor de waterhuishouding in de polder zelf. Elemans gaf toe dat gezien de bestemming van dit gemaal voor een relatief klein gebied of zeg beperkte functie, de investering voor deze flinke 'bak' tamelijk kostbaar is. Door de ligging zo nabij de rondweg - in het zicht van veel automobilisten - wordt het gebouw onder architectuur gerealiseerd. Het heeft meer capaciteit en kan in korte tijd meer water verwerken.
Straks hebben we in het Bossche Broek de waterhuishouding op orde!, de doelstellingen zijn gehaald en alle knelpunten weggewerkt, aldus de waterschapfunctionaris.

Er is recentelijk dan wel een oude Dommeltak opnieuw gegraven, maar oorspronkelijk liep de Dommel dicht langs de woningbouw op Zuid. Die historisch getinte anekdoten vertelt Hein Elemans tijdens onze terugtocht. De wetering langs de Sterrenbosweg is de meest oude loop van de rivier. Daarop voeren, nog vóór het industriële tijdperk, dagelijks tientallen schepen op - en neer. De boten werden aangetrokken door paarden en/ of mensen [togers] en gingen met windkracht of toch nog met paardenkracht verder stroomopwaarts. De vracht bestond uit gier als de boten de stad uit voeren. Zij keerden terug met producten uit de Kempen en de zuidelijke Meierij, zoals paling en turf. 

Die Dommel 'stak' bij wijze van spreken dwars het tracé van de huidige rondweg over en kwam uit in de Sterrenbos en vervolgde zo de huidige rivierloop bij 't Vaantje achter kasteel Maurick.

Waterschap Maas en Aa. Ook het waterschap Maas en Aa gaat investeren in ecologie en waterbeheer. Zo worden er in de Gement de komende decennia nog 8000 hectare waterberging gerealiseerd In het jaarplan staat verder te lezen dat er 400 km ecologische verbindingszones worden aangelegd en 18 kilometer natuurvriendelijke waterlopen worden gegraven.

Symbolische intentieverklaring Bossche Broek   9 december 2004
9 december 2004 heeft een gezelschap onder aanvoering van de Bossche wethouder Jetty Eugster symbolisch- met een handtekening en ‘de eerste schop’ -de intentieverklaring bekrachtigd rond Bossche Broek/Gement. Die houdt in: een Totaalvisie voor de polders onder Vught [Gement] en Den Bosch [Bossche Broek] vwb waterbeheer, recreatie en natuurontwikkeling. Bij die intentieverklaring en de uitvoering ervan zijn, behalve die gemeenten, ook de waterschappen, Vereniging Natuurmonumenten, de Provincie, Staatsbosbeheer en de Milieufederatie betrokken. Doel is voorlopig een herstel van het oude waterpeil in de polders en de aanleg van een ecologische verbinding tussen Bossche Broek en de Gement. Door het zetten van een handtekening door alle partijen en ‘ de eerste schop’ nabij een oude Dommeltak werd de realisatie van dit programma symbolisch bekrachtigd.  
Die oude Dommeltak zal straks volledig worden doorgetrokken naar de Grote Hekel.
In het plan zitten ook bijv. nog de opzet van recreatiepunten, de aanleg van poelen en van fietspaden en de afsluiting van sluiprouten.

Herten gesignaleerd -30 januari 2005 en zomer 2007.
In de tweede week van januari 2005 zijn in de polder nabij de oude rivierenloop van de Dommel- in de knik van de Donkerhooiweg en de Singelgrachtweg- drie herten waargenomen. Eerder dit jaar kwam er bij Bastion Oranje een melding binnen van zes weidende herten!

Markant is dat bij de overstromning van januari/februari 1995 ook vele beesten, waaronder een ree in de knel kwamen te zitten en door het opkomende water vluchtten richting de stadswallen. Een dag later werd dit dier opgepakt mbv de brandweer.

	Dauw in de polders 'Het Bossche Broek' op een winterse januarimorgen in 2005. foto's © kees de kok, 14 januari 2005.

Zomer 2007 door mijzelf - in de weken augustus/september -meermalen een hert en drie reeën waargenomen. Deze graasden in de vooravond in een vande weilanden, noordelijk gelegen van de Donkerhooiweg. Dat is het zandpad dat haaks op de Sterrenbosweg loopt.

Ook verwijzen we u naar de gevarieerde site van de kunstschilder Wim Savelkouls [*1941Ravenstein] , klik op www.wimsavelkouls.nl. Savelkouls heeft- met name in de polders rond de stad zijn favoriete plekjes gevonden. 

Voor meer stads-en natuurfoto's van Kees de Kok klik op www.denbosch.org
Publicaties
1. 'Wat is dat?' Van de Vogel- en Natuurwacht verscheen in 1996 een boekje over De Pettelaar. Een van de auteurs is Hans de Jonge die wel uit het lijvige boek van De Gruyter citeerde maar vergat dat als bron te vermelden.. . 
Naast een op topografie en historie gebaseerde beschrijving van het landgoed gaat 'Wat is dat?' uitvoerig in op de flora en de fauna van de omgeving.

De koe en de kerk.... foto © lucie goossens, 25 augustus 2002.

2. Dat landgoed De Pettelaar is eerder uitvoerig beschreven door wijlen Subelack. Diens archief is overgenomen door Van de Velden.
3. De Pettelaar staat ook beschreven in 'De Gruyters Snoepje van de Week '. De auteur Paul Kriele beschikt ook over archief - en documentatiemateriaal over het land goed en de villa.

Ook het Bossche Broek, maar dan in kunstzinnig opzicht.. De Boulevard anno 2002 : met het project BoerKoe.	Voorjaar 2002 in de polder. foto' s © gerard monté, 20 mei en 3 augustus 2002.

4. 'Het Bossche Broek' is een door vrijwilligers samengestelde bundel Allen zijn lid van de werkgroep IVN Het Bossche Broek Het betreft een cursus Natuurgidsen 1980-1981. waaruit de werkgroep is ontstaan. De auteurs pogen de natuurwetenschappelijke cultuurhistorische en recreatieve waarde van het gebied te onderstrepen aldus de inleiding gedateerd april 1981 Zij pleiten ook voor het behoud van de waarde van dit gebied.

Het Bossche Broek: historie

-Bedreigingen:
In 1939 dreigde Het Bossche Broek aangetast te worden door een uitleg van de Prins Bernhardstraat. De gemeente bedacht die straat rechtstreeks door te trekken naar Chalet Royal. Dat voornemen is- wellicht door de oorlog- niet uitgevoerd.. 
Eind jaren vijftig -bij de plannen voor de nieuwbouw van de schouwburg - is ook een studie naar een nieuwe locatie verricht. Het gebouw aan de Parade vertoonde door oorlogsschade hier en daar mankementen. Ook technisch gezien raakte het gebouw, dat dateerde van 1935, verouderd. Met name de bediening van de installatie in de toneeltoren vergde veel menskracht en was al lang niet meer up to date.

Zicht op Bastion Oranje [r] en op de Zuidwal [l] vanuit Het Bossche Broek	.foto's © kees de kok [l.] en gerard monté [r.], 14 januari 2005/ 31 mei 2001.

In de studies kwam ook de locatie Zuidwal/Pettelaarsweg in beeld. In de oksel van deze twee wegen, waar het huis van dokter Otjes staat. was een cirkelvormige gebouw voorzien. Zelfs de redactie van De Volkskrant besteedde er artikelen aan en publiceerde een fotomontage.
Opnieuw doemde een bedreiging van de polder op. In de jaren begin vijftig plande men een stadsuitleg tussen Chalet Royal [de toenmalige villa van Rouppe van de Voort] en het Paleis van Justitie op de Spinhuiswal. De wijk in de polder langszijde Parklaan maakte de verbinding met Vught korter.... Maar men zag van het plan af. De gemeentebesturen van Den Bosch en Vught spraken zich op 30 september 1954 uit voor het behoud van het Bossche Broek. Zij stellen alles in het werk een teloorgang van het karakter van het Bossche Broek te voorkomen.[bron: Provinciale Noord-Brabantsche Courant/Het Huisgezin].
Maar de eigenlijke stadsuitleg, de wijk Zuid 1 en Zuid II is vanaf 1950 ontwikkeld, compleet met stadspark, een cadeau van de bouwmaatschappij Bos & Kalis.
Lees voor meer details en jaartallen verder op deze pagina bij historie

Het Bossche Broek [2] : foto-impressies van Herman van Boxtel [najaar 2003]

Boven: Kijk op Bastion Oranje vanuit de polder. Rechts boven: De polder tussen de Singelgrachtweg en de stadsgracht. Op de achtergrond Vught met o.a. de Eikendonckflat.. Rechts het wiel dat nabij het Vughterbastion is ontstaan door de overstroming van 1995. foto's © herman van boxtel. 16 november 2003.

	Links boven: Even verderop, als het zandpad evenwijdig loopt met de Dommel en de Vughterweg heeft men bij de schemering dit zicht. Boven: Het voetpad dat langszij de stadsgracht loot evenwijdig met de Zuidwal. Links: de wetering gezien vanaf de Vughterbrug bij het gemaal dat volgend jaar verdwijnt. Op de achtergrond de wijk Zuid. foto's © herman van boxtel, 16 november 2003.

Project Vestingwerken
De Vughterstuw komt door renovatie, de aanleg van een voetpad over het eiland en de Vughterstuw en het weghalen van het gemaal [voorjaar 2004] steeds meer in beeld.
In het kader van het Project Vestingwerken wordt momenteel gewerkt aan de aanleg van een wandelpad over de dijk langs de Singelgrachtweg/Dommel via de polder naar de Vughterstuw. Voorafgaand is het eiland onder de Vughterbrug [voormalig dierenparkje] opgeruimd en heringericht. Na de aanleg van een pontje zal het wandelpad doorgetrokken worden over eiland, Vughterstuw richting Heetmanplein aan te kunnen leggen.
Link naar vestingwerken

De Vughterbrug gezien vanaf de Vughterpoort [r] en vanaf het gemaal[l].  foto's ©  herman van Boxtel, 21 november 2003	Onder brug is het dierenparkje verdwenen. Alleen enkele pauwen bleven van de pluimage die er deccennia lang rondliep, op dit heringericht eiland, over.

Vergezichten

	Links: Zicht op Zuid. Het provinciehuis steekt er bovenuit. Rechts: Zicht op de Zuid-Westrand van de stad met de Sint Cathrien [links] en de Sint Jan [midden].  Links: afdruk van reeënhoef in de polderklei. foto's © herman van boxtel, 21 november 2003.

Kunstgalerie in Gregoriusflat  oktober 2002
De Gregoriusflat geniet enig aanzien in de stad. In drie luxe flatgebouwen wonen niet alleen nogal wat oud-Bosschenaren. Van die merendeels gepensioneerden zijn erbij die op diverse terreinen actief zijn. Niet allemaal zitten ze er passief van hun pensioen te genieten.
Er is een Vereniging van Eigenaren die op zijn beurt diverse commissies heeft opgericht. Behalve bijvoorbeeld een technische commissie is er een evenementencommissie die regelmatig kleinschalige evenementen organiseert. Jaarlijks wordt de vlag gehesen bij bijzondere gebeurtenissen. Op carnavalszaterdag komt Peer van den Muggenheuvel op het grasveld aan de Gregoriuslaan de vlag in top hijsen.
Zo zijn er ook een nieuwjaarsborrel en is er een jaarlijkse Gregoriusdag die met een dineetje wordt afgesloten.

Het bestuur van de Evenementencommissie vlnr: Theo van der Aa, Piet van Alphen en Gerard van Dillen.   foto's © paul kriele, 16 oktober 2002.	Op bovenstaande foto werken van: Wiesje Schepers
Drie kleurrijke paneeltjes van Cootje van der Heijden die ideeën opdoet op vakanties of prenten overneemt uit krant of boek.	Bijdrage van Bella Dekkers-Hoovers.

Een aparte tentoonstellingscommissie heeft in de kelders, die daar souterrains heten, een tentoonstelling ingericht met werken van de eigen bewoners. Die commissie staat olv. Piet van Alphen, Gerard van Dillen en Theo van der Aa.
Het eerste jaar waren er acht en dit jaar zijn er twaalf deelnemers, die elk eigen werk exposeren.
De expositie die om de twee jaar wordt gehouden bevat niet alleen schilderijen [olieverf en tekeningen] ook keramiek, kralen- en parelsnoeren, fotografie, beeldhouwwerk en ook Makummer- of Hindeloper schilderwerken zijn er vertegenwoordigd.
Tussen deze variaties zitten ook wat verdienstelijke objecten. Dat is des te opvallender als je weet dat de maker of maakster al ver in de tachtig is. De tachtigjarige Laurens van der Lee staat in die generatie nog aan het begin.
Het is voor elk van deelnemers een hobby. Niet een van hen is aangesloten bij een amateur-schilderclub als Bosch’ Palet.  
Mr. Guus Bos, officier van Justitie die vaak de pers te woord staat, opende op 27 september jongstleden de tweede kleinschalige expo in de tot galerie omgebouwde kelder.

De coureurscrash van Gerard van Dillen overgenomen van een foto uit het Brabants Dagblad.	Hindeloper of Makummerschilderkunst van Beatrice van Tilburg-Regout
Bijzondere kleurenontwerpen van Netty Gompen [l. en r]].	Netty Gompen behoort tot een van de oudsten in het  illustere gezelschap kunstenaars.

Werk van Van Alphen
Links en rechts de vitrine met diverse inzendingen.	foto's © paul kriele, 22 oktober 2002.

Grappig is het poppetje Peer van den Muggenheuvel. Het kreeg een plaats in een hoekje van het souterrain. De pop is gemaakt door Ans van den Bosch-van Dillen.


Terug naar boven