De Citadel /BHIC [berichten t/m 2008]

Printerversie

Gepubliceerd op: 13-02-2008 | Gewijzigd op: 24-01-2017
Ontknoping of ontgoocheling rond De Hertog /De Citadel 13 februari 2008.
Nieuwbouw roeivereniging De Hertog   7 februari 2008.
De Citadel en omgeving: 'officierswoningen'   28 februari 2007
Aanleg Bergbezinkbassin 27 februari 2007
Protest roeivereniging Hertog Jan 21 februari 2007
Het Gebouw binnen het fort augustus 2005 
De historie van het fort
De opening na restauratie 13 maart 1986
--------------------

Geen ontknoping wel ontgoocheling rond zaak De Hertog/Citadel 13 februari 2008.
Vanavond - woensdag 13 februari 2008 - staat de nieuwbouw van roeivereniging De Hertog en het streven van de Stichting Citadel voor herstel van historische delen [o.a.ravelijn] rond de Citadel op de agenda van de commissie ROB. In die discussie zullen vele zaken so wie so duidelijk worden: Wethouder Snijders heeft de Stichting Citadel 8 maanden in de kou laten staan.  Én….er ligt ergens in de la van een gemeenteambtenaar een bouwplan, dat zowel recht doet aan de oorspronkelijke – historische –omgeving van de Citadel, als wel aan de nieuwbouw van een botenhal voor de Hertog, die zelfs het terugbrengen van dat bewuste ravelijn respecteert. Dat blijkt uit de toelichting die voorzitter Karel Burger Dirven deed voor Bastion Oranje.
Burger Dirven doet al 6 jaar moeite om de Citadel beter tot zijn recht te laten komen en stelt expliciet nooit tegen de nieuwbouw van De Hertog te zijn geweest.
Wat de voorzitter van De Citadel in die zes jaar is gebleken, dat de gemeente heeft nagelaten een bestemmingsplan voor dit gebied vast te stellen en dat er vervolgens evenmin een door de gemeenteraad goedgekeurd inrichtingsplan werd opgesteld. Bovendien, zo bleek uit de toelichting van wethouder Snijders aan ‘De Citadel’, dat al in 2002 de sloopvergunning voor die oude fabriekshal onherroepelijk werd. Alle beletsels tegen de nieuwbouw werden weggenomen toen - bij een rechtsgeldig verleende bouwvergunning - de status van monument werd opgeheven. Met andere woorden, aldus Burger Dirven, de zaak is helemaal niet zo complex als de wethouder doet voorstellen.
Het laatste woord is aan de raadsleden. Evident is wel, dat nieuwbouw door kan gaan omdat de Stichting Citadel eerder deze week haar bezwaren [en de voorlopige voorziening die bij dat verzoek hoort] heeft ingetrokken en nu loskoppelt van de historische elementen van dat terrein en de bebouwing.

De gevelsteen van de fabriek van 0-12-1881, gelegd door Maria Cecilia Donkers.	Tegenover het historische beeld [links],een meer eigentijdse schetstekening van de situatie aan de noordzijde van het fort Citadel.

Een brug te ver...
Op de situatieschets hierboven [uiterst rechts in roze band] de Diezebrug, die op de nominatie staat te verdwijnen, maar gezien procedures die er al te vaak bij de gemeente lopen en plannen die er nogal vaak wisselen, ziet het er voorlopig niet naar uit dat die brug er niet meer zal zijn... 

Nieuwbouw voor roeivereniging De Hertog  , 7 februari 2008.
Roeivereniging De Hertog, die nabij de Diezebrug achter de Citadel, steigers en een clublokaal exploiteert, gaat dit jaar een nieuw onderkomen bouwen. Daar wordt al 3 jaar naar uitgezien maar bezwaren en een kruidplantje belemmerden die weg. De roeiers gebruikten een voormalige fabriek van stoomwerktuigen [Vaaltweg], die fabriek [1881] van Donkers, werd later een jeugdsociëteit en vervolgens moskee. Het contract voor de nieuwbouw van architect Cor van Hillo dateert van 2005.
Eerder protesteerde de Marokkaanse gemeenschap tegen het hergebruik van die moskee.
Parallel met de bezwaren tegen de nieuwbouw speelt de aanleg van een ravelijn en sortiebrug. De Stichting De Citadel, gesteund door diverse heemkundekringen en Monumentenorganisaties, pleiten voor het opnieuw aanleggen van ravelijn en sortiebrug vanaf de Noorderpoort van de Citadel. Herstel van deze historische details, waar omheen nieuwe procedures hangen, vertragen - oneigenlijk - de bouw van een loods waarop 'De Hertog' al jaren lang wacht, aldus het bestuur van De Hertog. De gemeente stelde een tussenoplossing voor met de aanleg van een - tijdelijke- steiger.  
Eerst moet nog de fabriek tegen de grond, alvorens in de zomer 2008 met het ruim 1 miljoen kostende clubgebouw kan worden begonnen.
Voor bericht opening Complex van Roeivereniging De Hertog dd. 20 januari 2010 zie Hertog

De Citadel en omgeving: 'officierswoningen'  28 februari 2007

De zogenaamde officierswoningen. Maar ontkend wordt dat in deze woningen aan het begin van de Citadellaan ooit officieren zouden hebben gewoond. - foto © paul kriele, 28 februari 2007.

Aanleg Berg Bezink Bassin langszij Citadellaan , 27 februari 2007.
In februari 2007 is de gemeente gestart met de aanleg van een Berg Bezink Bassin. Deze grote waterkelder is gelegen langszij de Citadellaan. Het vangt overtollig oppervlaktewater op wanneer, door heftige regenval- de riolen verzadigd raken.
Het gemeentelijk ingenieursbureau heeft de plannen ontworpen.
 
De bebouwing langszij de Citadellaan met het talud langs de gracht/Aa.
Onder: De kuil wordt gegraven langszij de gracht rond het Fort Citadel.
Links onder: Door de storm van 18 januari 2007 is het hek omgewaaid.
foto's © gerard monté, 21 februari 2007.

Roeivereniging Hertog Jan 21 februari 2007
Met carnaval kwam de aan de Vaaltweg/Citadellaan gelegen roeivereniging Hertog Jan verhaal halen vanwege de werkzaamheden nabij de Citadel. Ze liepen met een meterslange boot in de intocht en bleven nog even door de stad paraderen.  
 

Met carnaval 2007 liepen de leden van de roeivereniging met een meterslange boot in de intocht en bleven nog even door de stad paraderen. Bij het draaien van de boot voor het bordes van het stadhuis gingen er een paar glazen van de rand af.  foto's © gerard monté, 21 februari 2007

Gebouwen op fort Citadel augustus 2005
Op het binnenterrein stonden diverse gebouwen en loodsen. Er was een brandweerkazerne, een fietsenstalling, een depot, het cachot en een werkplaats.
Aan de zijde Zuid-Willemsvaart staat naast de voormalige Zuiderpoort, een wachtgebouw opgetrokken in neo-klassieke stijl. Het dateert van 1910 en vervangt een ouder wachtlokaal. We lopen denkbeeldig -bij binnenkomst, tegen de klok in, over het terrein.
:




Plattegrond met rechts bobvende ingangspooort, middenin de nog van vleugels voorzien carrévormig gebouw.

De twee [Zuider-en Noorderpoort] liggen, resp rechts en links op de tekening. Het carréevormige hoofdgebouw -toen nog met vier vleugels, is middenin gesitueerd.
Situatie augustus 2005
Op het binnenplein van de Citadel: 'bomen' in beton, half in beton, of helemaal niet.

Hierboven het kunstwerk op het binnenplein met o.a. houten bomen is van Heppe de Moor en Peter Koorstra ontwierp de poort .	De oefenbaan voor boogschieten.
	Zicht vanaf afgekapt bastion op Boombrug overzijde. foto's © gerard monté, 4 augustus 2005.

Rondleiding:
1. De -gesloopte- Voertuigenloods ligt meteen rechts om de hoek. Die loods werd ooit door de Militaire Wielrijders gebruikt.

Rechts vooraan op het binnenterrein: Het munitiedepot dat later een soos werd. foto © paul kriele, 1989	Een compilatie van de situaiie toen de Citadel nog als kaznerne en voor de Militair Geneeskundige Dienst functioneerde.   foto's © Boy Tax.

2. Vervolgens : Een munitiedepot, ook kruitmagazijn genoemd, dat in 1750 werd gerealiseerd. Het staat nog steeds aan de oostelijke kant van het hoofdgebouw. In de jaren 90 heeft het als sociëteit gediend. In oktober 1986 nam de stichting Promotie en Evenementen 's-Hertogenbosch [SPEH] het in gebruik.Welke functie het momenteel heeft ..?

De Noorderpoort  na restauratie. © foto paul kriele, 1990	Diezelfde Noorderpoort uit  1890.  tekening © archief BHIC.

3. Diagonaal gezien precies tegenover de Zuiderpoort, staat de gelijksoortige Noorderpoort . Deze poort kreeg in 1985 haar toren terug. Maar de Zuiderpoort werd gesloopt omdat er een royale ingang moest komen. Rechts van de Noorderpoort staat een tamelijk groot gebouw, dat verschillende namen droeg: houtmagazijn, vaandelhuis. Volgens de 'Plattegrond Geultekening Citadelkazerne PTT TFNR. 8382' had het de bestemming van werkplaats. 
Dit gebouw diende in de militaire periode als kantine.
Bij de restauratie is de begane grond ingericht als fotoatelier en de eerste etage als restauratie- annex foto-atelier.
4. Tegenover de Noorderpoort stond het cachot, een klein gebouwtje dat aanleunde tegen de meest Noord-Oostelijke vleugel. Dit cachot schijnt volgens de overlevering ook nog kerkers gehad te hebben
5. Ook tegenover de Noorderpoort/cantinegebouw bevond zich -tussen de twee noordelijke vleugels- de brandweerkazerne met opslagloodsje.

De historie van fort, het kasteel of de Papenbril 
Het fort Citadel [Cita=stad] werd aangelegd tussen 1637-1645. Op die plaats stonden 14e en 15e eeuwse huizen en een van de drie Bossche stadspoorten. Daarvan zijn bij archeologisch onderzoek in het voorjaar van 1983 resten gevonden. Die Orthense poort , de tweede al in die noord-westelijke richting, was tussen 1315 -12350 gebouwd. Door de uitleg van het Ortheneind was de eerste binnenpoort ter hoogte van het Geertruikerkhof komen te vervallen. De naam Brusselse Poort herinnert daar nog aan. De contouren van de fundering zijn in ete straatprofiel aangebracht.
nieuwe toegangsweg naar de stad

Consequentie van de aanleg van de Citadel was niet alleen de sloop van een wijk het Ortheneind met de St. Petrus en Pauluskerk, ook de toegangsweg vanuit Orthen en het verdere Noorden ging voortaan via de Zuiderpoort en de Noorderpoort van de Citadel lopen.

De Citadellaan dateert van de aanleg van de wijk Muntel in de jaren dertig.
Sloop van de oude wijk rondom de Citadel was ook nodig om een vrij schootsveld en een exercitieveld te krijgen. Dat vrije veld ging later 'De Plein' heten. Die naam is blijven voortbestaan in de naam voor de zusters van Carolus Borromeus ofwel 'de zusters van De Plein'. 
Aanvankelijk was de Citadel een fort met vijf bastions. De aanleg had een tweeledige opzet: afweer bastion tegen de Spaanse aanvallen. De bouw van 'de Citadel' werd namelijk kort na de inname van de stad [1629] door Frederik Hendrik nodig geacht. Daarom had het aanvankelijk ook de naam van 'Fort Willem Marie', zij waren de kinderen van Frederik Hendirk. Door haar functie van toezichtpost werd het ook wel 'de Papenbril' genoemd. Oudere Bosschenaren spraken nog over 'Het Kasteel'.

Ook was dit fort bedoeld om de Bossche inwoners in de gaten te houden. Het Staatse [Hollandse] bewind was bang dat de burgers zich teveel tegen het Spaanse bewind zouden laten aanleunen. Gedurende de Tachtigjarige oorlog [1568 -1648] had de Spaanse koning met Alva als legeraanvoerder het gezag over de Nederlanden. In Noord-en Zuid-Holland en ook in Friesland en op de waddeneilanden was haar macht teruggedrongen, maar de Zuidelijke provincies stonden onder Spaans gezag, dat in Brussel zetelde.

De Citadel, zoals het gebouw tussen 1848 -1983 heeft bestaan, compleet met vier aanbouwen voor de legering van militairen. foto van rond 1900 © KUB.

De bouw van het fort gebeurde tussen 1637-1645 met buiten de stad en nabij de [2e] Orthenpoort die gelokaliseerd moet worden op het huidige Citadelterrein.
In 1789 werd aan het fort een kazernefunctie gegeven. Daartoe kwam nagenoeg middenin het complex een carrévormig kazernegebouw te staan dat in 1848 aanvulling kreeg met vier vleugels. Deze gebouwen waren bedoeld voor de legering van de manschappen.

In haar militaire periode had de Citadel - naast een toezichtpost -ook de functie van tribunaal en militaire gevangens. Op het kazerneterrein zijn in de Franse tijd refugees geëxecuteerd.
sloop:Niet bij de aanleg van de Zuid-Willemsvaart -tussen 1823-1825 -zoals vaak wordt gezegd, maar in 1880 werd van het fort een van de vijf bastions geamputeerd. Het scheepvaartverkeer bleek hinder te hebben van deze uitstekende punt.

Bij de restauratie van de Citadel [1984-1985] , die al in de beginjaren 60 haar militaire functie had verloren, zijn de 4 vleugels voor de legering van militairen gesloopt.

Diverse -militaire- functies
De Citadel gaf legering aan de Nationale Reserve Noord-Brabant, aan een compagnie van Heutz met dragonders en paarden, de Indelingsraad en de Militair Geneeskundige Dienst [MGD]. Bij die MGD hebben de Bossche huisartsen dr. Frans Teeuwen, dr. J. Fortuin dr. L. Bastiaenen en dr. Arie de Zeeuw nog dienst gedaan.
Het was na A. Teurlinckx en J. H. J Zwaaneveld, tenslotte Mahler die in 1962 als laatste kazernecommadant de poort van de Citadel als kazerne sloot.
In de jaren erop volgend kreeg het complex uiteenlopende functies.
Het ateliergebouw nam 't Fust in gebruik 't Fust was een soort sociëteit.die er in 1968-1969 haar activiteiten ten toon spreidde.
Maar daarvoor -tussen 1966-1974- was wijlen Jim Gillebaard, bekend als oprichter van de Artistieke Schuit en later directeur van de Muzerije, de bewoner.
De P.T.T heeft een van de bijgebouwen [inmiddels gesloopt] als opslagloods voor meubels benut .
De ITO, een afdeling van de LTS-Zuid trok in 1968 in de achtervleugel, aldus een relaas van Jim Gillebaard.Maar ook Portugezen [1968] en heel kort Yoegoslavische vrouwen waren gebruikers van dit gebouw.
Tussen 1969-1970 was het De Theetuin, een soort klein muziekcentrum annex alternatieve soos.De Theetuin kreeg later een huisvesting in de Cuperinusstraat [Sintstratenbuurt]. Deze voormalige Duitse lederfabriek werd in de jaren 90 afgebroken.
Min of meer bekende Bossche kunstenaars hebben in die wilde jaren zestig-zeventig ook enige tijd binnen de wallen van het fort een atelier en/of woonruimte in gebruik gehad: Gerard Hendrix, Frank Goossens, Micha NN en Paul NN. Van deze twee laatste was de naam bij onze informant niet bekend.

Daar waar kanaal, Dommel en Aa samenkomen ligt het Fort Citadel. Duidelijk is op[ de rechter foto ook te zien waar voorheen het - geamputeerde- vijfde bastion lag.	foto's © gerard monté, 6 augustus 2003 [l] en 18 mei 2005 [r].

Afronding restauratieproject/historie archief
Kort voor de restauratie [de jaren 1984-1985] werden eerst de later aangebouwde vlegels gesloopt.
Na een ingrijpende renovatie annex restauratie is in maart 1986 het carrévormige hoofdgebouw opnieuw in gebruik genomen als rijksarchief.
Dat rijksarchief zetelde vanaf 1883 in de Waterstraat. dr. Louis Pirenne [*1924] werd als directeur van dat archief [sedert 1963] de begeleider van de verhuizing en was ook zo'n beetje de bouwpastoor van het nieuwe rijksarchief . Pirenne trad in 1989 vanwege pensionering terug.
Architecten van de nieuwbouw waren ir. W. Ahrens, H. Baller en Kleijer van het Oosterbeeks architectenbureau. Die nieuwbouw is al in oktober 1985 in gebruik genomen en werd in maart 1986 officieel door minister Eelco Brinkman geopend. 

De opening na restauratie 13 maart 1986
De Citadel is een rijksmonument, evenals de Griffie en het oude archief in de Waterstraat dat zijn. Mede door de lobbïng van de toenmalige rijksarchivaris Louis Pirenne, kreeg de Citadel de functie van provinciaal archief voor Noord-Brabant.
Die restauratie hield de sloop van diverse bijgebouwen in [zie boven]. de restauratie- en de verbouwing tot archief - van het hoofdgebouw, van het munitiedepot, van de oude werkplaats tot restauratie- foto-atelier en de restauratie van de twee poortgebouwen.
Om de kilometers archief te kunnen opslaan werd een ondergronds gangenstelsel aangelegd.
Het groene gedeelte werd in die tijd opgevat als stadspark en kreeg aankleding met een kunstwerk in de vorm van houten bomen. Binnen de wallen stond al een Wilhelminaboom [1898]. Tegelijk zijn bij dit door het rijk en de provincie gesubsidieerde project ook de walmuren, die deels verdwenen of ingestort waren, hersteld.
Op donderdag 13 maart 1986 werd het nieuwe Rijksarchief door minister Eelco Brinkman geopend.

Bronnen:
Rondleiding met archivaris dr. L. Pirenne [november 1984], archief Bastion Oranje, artikelen in het Brabants Dagblad, interviews met garnizoenscommandant wijlen Joep Chappin sr. en commandant J. H. J. Zwaaneveld. Deze interviews zijn eerder gepubliceerd in Stadsgezichten [1988].


Terug naar boven