carillon/beiaard van de St. Jan

Gepubliceerd op: 16-08-2007 | Gewijzigd op: 26-04-2011
de Sint Jansbeiaard
Voor zaken aangaande de Van Balkoms als generatie beiaardiers: Van Balkom
Deze pagina belicht de [restauratie van de] Bossche beiaards en vooral vier generaties Van Balkom. Verder wordt ingegaan op de beiaardweken. Ook Het Stedelijk Orkest van 1919 komt even ter sprake. Het boekje ' Klokkenrapport 2002' staat tot slot genoemd.

Beiaardtraditie hersteld den bosch, 16 augustus 2007.
Beiaardweek 2004: 'Week of Bells' 17 t/m 23 mei 2004
Beiaard in de polder 23 mei 2004
Nieuwe klokken/ Status naar concertbeiaard
Beiaards liggen stil [25 september 2003]
met o.a. de naamgeving van 7 nieuwe klokken
Beiaardweek2003 met koren en popgroep
Restauratie carillons [28 maart 2002]
Achtergrond restauratieverhaal [29 maart 2002]
tonnen voor carillons [27 maart 2002]
Beiaardweek 2002
Jubileum in 2000
1. inleiding jubileumprogramma [zomer 2000]
5. Achtergronden bij Bossche beiaardgeschiedenis
-klokkenrapport 2002
=================================================
Beiaardtraditie hersteld den bosch, 16 augustus 2007.
Joost van Balkom, de stadsbeiaardier herstelt een oude traditie; de zaterdagmiddagbespelingen. Diens grootvader bespeelde vanaf 1925 [installatie nieuw carillon] ook op zaterdagmiddag de Sint Jansbeiaard. Joost pakt die traditie weer op. De concerten, die om 15.00 uur aanvangen zijn ook van dichtbij te volgen. In de toren geeft Joost van Balkom uitleg over het klavier.

luiklokken
Via een tip kwamen we op de hoogte dat Sjef van Balkom zelf in de oorlog de zeven luiklokken heeft vastgebonden aan het carillon. De Duitsers, op zoek naar alles wat koper en brons was -ten behoeve van de oorlogsindustrie - hadden het ook op de torenklokken van kerken gemunt..Omdta het carillon op de monumentenlijst staat is het niet geschaad.
Een van de zeven klokken is de noteman, de grootste klok van het carillon, die nog nimmer de toren heeft verlaten..
De Noteman luidt bij begrafenissen en op feestdagen met de andere klokken mee..

Beiaard in polderlandschap


In deze situatie bespeelt Joost van Balkom de mobiele beiaard van Eijsbouts die opgesteld staat aan het begin van het Bossche Broek. foto' s © gerard monté, 23 mei 2004.

Beiaardweek met Klokkenspoor en concert van 3 beiaards 1 april 2004
Van het programma van de komende - 15e –beiaardweek vallen drie onderdelen bijzonder op: een concert te voet en per boot, gecomponeerd door de New Yorker Charlemagne Palestine, die zich door de stad liet inspireren. De bezoeker aan deze ‘Week of Bells’, zoals de beiaardweek 2004 is genoemd, krijgt onderweg muziek te horen van de vaste beiaards in de stad en van solitaire klokken die langs de route staan opgesteld. Dan is er een concert van de stadhuisbeiaard, de St. Jansbeiaard en de rijdende beiaard vanaf het dak van de parkeergarage Wolvenhoek . Naast tal van concerten van/door internationale beiaardiers, docenten van beiaardscholen en leerlingen van het Koninklijk Haags Conservatorium, is er ook een tentoonstelling over de restauraties van de Bossche bejaards in het Prentenkabinet.
Info over het festival, dat van 15 t/m zondag 23 mei plaatsvindt.

Bij elke dag concerten op de beiaards van
=stadhuis 17, 18, 21 en zaterdag 22 mei om 13.00 uur. Het slotconcert op zondag 23 mei om 20.30 uur .
=Sint Jan 17 mei 20.30 uur, 18 mei 11.30 uur en 17.00 uur. Ook woensdag 19 mei 12.30 uur om 20.30 uur icm met de beiaard op dak parkeergarage Wolvenhoek donderdag [ook vanaf Kerkplein om 17. uur, vrijdag 21 mei 16.00 uur, zaterdag 22 mei 16.00 uur zondag 23 mei om 14.00 uur 16.00 uur en het slotconcert om 20.30 uur.
Meer info via : www.hetmuziekcentrum.net

Stadsbeiaardier Joost van Balkom aan het klavier van de 78-jarige klokkenstoel van de St.Jan.

foto © paul kriele, 10 april 2002.

Sint Jansbeiaard gepromoveerd tot concertbeiaard 15 februari 2004.
De recent gerestaureerde beiaard van de Sint Jan is gepromoveerd tot een moderne concertbeiaard. Dat is gebeurd door een herstemming van de klokken en een verbetering van de overbrenging van klavier naar de klepels [de tractuur].Voor de gemeente als verantwoordelijke en vooral voor beiaardier Joost van Balkom heeft die beslissing nogal wat overtuigingskracht gekost. De Rijksdienst voor Monumentenzorg [de beiaard is een rijksmonument] is een weinig flexibele organisatie en staat feitelijk in de eerste plaats behoud van ‘het monument’ voor. Daarom mocht de beiaard aanvankelijk alleen schoongemaakt worden. Elke ingreep zou de status van monument kunnen aantasten, zo meent die Rijksdienst. Dankzij aanpassing van alle herstemde klokken belooft de komende vijftiende beiaardweek [15-23 mei 2004] een hoogtepunt te worden.

De stichting wil laten horen dat zij met deze beter bespeelbare beiaard iets moois in huis heeft teruggekregen, aldus de voorzitter van de ’s-Hertogenbossche Beiaardstichting Bob Haan.Vanmorgen [15 februari 2004] werden door bisschop Hurkmans in de hoogmis de tien door Eijsbouts de in december 2003 gegoten nieuwe klokjes, gewijd.
De twintig centimeter hoge klokjes worden de komende week in de toren opgehangen. Ze kregen de namen van onder meer plebaan van de Camp en van oud-beiaardier Sjef van Balkom. Ook Jan Bruens , resp. Herman Durville, resp de oud-voorzitter van de Bossche Beiaardstichting en laatstelijk de voorzitter, hebben een ‘eigen’ klokje gekregen. **
In de hoogmis van zondag 15 februari 2004 wijdde bisschop Hurkmans de nieuwe klokken.


Detail met als opschrift Frans van Valderen en daaronder Eijsbouts Asten 2003. Zo heeft elk van de 7 nieuwe klokken zijn eigen naam.	-foto' s © peter van gogh, 15 februari 2004.

**Naamgeving De tien klokjes, waarvan drie enkele oude vervangen, en zeven anderen ook een plaats krijgen in het octaaf, werden in november 2003 bij klokkengieterij Eijsbouts in Asten gegoten. De zeven kregen begin december 2003 ook een naam. Op de klokken staat onder de namen: Eijsbouts Asten 2003. De zeven namen zijn: dr.J.Casparie, plebaan Gerrit van de Camp, Frans van Valderen [oud-rondleider en amateur-historicus ihb van de SintJan], de oud-beiaardiers Toon van Balkom en Sjef van Balkom, oud-VVV-directeur Jan Bruens en oud-postdirecteur Herman Durville [beiden oud-voorzitter van de Stichting Bossche beiaard].

Beiaards liggen stil 25 september 2003.
Zowel de stadhuis – als de St.Jansbeiaard liggen stil. Vanaf maandag gaan vanwege de restauratieaanpak alle –behalve de grote - klokken van de St. Jansbeiaard eruit. Ze worden schoongemaakt en er komen zeven nieuwe klokken bij. De uitbreiding past in de moderniteit. ‘Eigentijdse beiaards bestaan uit 57 klokken…,’ aldus beiaardier Joost van Balkom. Die nieuwe klokken zijn genoemd naar Toon en Sjef van Balkom, Frans van Valderen, plebaan van de Camp, Jan Bruens en Herman Durville. Beide laatste –voormalige – voorzitters van de ’s-Hertogenbossche Beiaardstichting hebben toen de beiaards nieuw leven ingeblazen.**
Ook het klavier wordt vernieuwd, maar de 75-jarige stalen - en vooral authentieke - ophanging, die verroest is en doorzakt, mag van Rijksdienst voor Monumentenzorg niet vervangen worden! Ook hier weer is vervanging van ‘de techniek’ het discussiepunt.

De Gemeente, die zich meestal naar die Dienst buigt, moet een besluit nemen. Hoe dat uitloopt bij een beperkt deskundige apparaat, is met de aanloop naar de restauratie gebleken. Het stadhuiscarillon, dat als eerste aan de beurt kwam, had nu al moeten spelen, maar ligt stil. De restauratie is niet naar wens verlopen. De firma Eijsbouts heeft zich op het moeilijkste traject - de tractuur [overbrenging] -vergaloppeerd. De oplevering - al vier maal uitgesteld -volgt mogelijk in december 2003. Dan kunnen eindelijk de hamertjes die aan de buitenkant tegen de klokken slaan, in actie komen. Af en toe is het stadhuiscarillon nog wel hoorbaar, maar dat zijn maar testen.

Beiaardweek met koren en popgroep 4 mei 2003.
Aan de Bossche Beiaardweek [25 mei t/m 1 juni 2003] doen dit jaar ook het meisjeskoor van de Schola Cantorum [31 mei 2003/15.oo uur Parade], het kinderkoor Keysershoff [15 mei Kerkplein], de Heineken Fanfare [29 mei Kerkplein] en harmonie St Cecilia [ 28 mei Driesprong Rosmalen] mee. Ook de popgroep Tubifex treedt op met de rijdende beiaard bij de afsluiting van de week [1 juni 2003] op de Markt .
Doel van de stichting is namelijk zoveel mogelijk mensen van het klokkenspel te laten genieten en combinaties uit te proberen met musici.
Het rijdend carillon zal tijdens de week op diverse plaatsen te beluisteren zijn.
Volgend jaar -bij de 15e editie van de Beiaardweek- gaat de stichting een samenwerking aan met de Muzerije. Dan zullen ook de lopende restauratie van stadhuiscarillon en de komende restauratie van de St.Jansbeiaard zijn afgerond.

Beiaardweek 2002
In de week van 2 -9 mei 2002 wordt in de stad de beiaardweek gehouden. De carillons van het stadhuis en de St.Jan worden al of niet in samenhang met muziek-en theatergezelschappen op de begane grond bespeeld. Incidenteel staat ook het mobiel carillon van de firma Eijsbouts op pleinen gesteld.


Het carillon van Eijsbouts op het Kerkplein met Marij van Heijster-van Rooij die 'De perdjes van het stadhuis' zingt. foto © gerard monté, 9 mei 2002.

Joost van Balkom, de stadsbeiaardier, was volop in touw, zoals op bovenstaane foto.
Omdat het thema ' Beiaard en poëzie' was, verzorgde de Rederrijkerskamer Moyses' Bosch enkele voorstellingen in combinatie met een van de carillons.

500.000 euro voor carillons 27 maart 2002.
De Bossche carillons krijgen voor een restauratiebeurt 500.000 euro. Het college van B&W is na jaren soebatten en zorgelijke toestand van de carillons, met name in de St.Janstoren, overstag gegaan.
Meerdere klokken in de St. Janstoren klinken door roestvorming vals en moeten eigenlijk opnieuw gegoten worden. Maar het Rijk wil ze –eerst- alleen schoonmaken. Ook in de bespeling en overbrenging mankeert door roest en toepassing van zwaar materiaal wel wat. Met de vervanging van het stokkenklavier volgt de Dienst het advies van ir. Bob van Wely die gemeente en Rijk adviseert.

Het carillon van het stadhuis –in 1980 zijn er nieuwe klokken toegevoegd - is redelijk goed. Daarom worden hier alleen het klavier en de draden vernieuwd.

Voor de stadsbeiaardier, zowel Joost van Balkom als zijn voorganger Toon, is de aanpak typisch Hollands ofwel een poldermodel.Sjef van Balkom, de vader van de huidige stadsbeiaardier Joost, had al in augustus 2000- bij het 75-jarig bestaan van de St.Jansbeiaard- op een aankondiging voor de restauratie gehoopt. Jammer is dat een restauratieplan [van 400.000 gulden !!] van acht jaar geleden door de Rijksdienst voor Monumentenzorg werd afgewezen, terwijl de gemeente het wel accepteerde…Jubileum in 2000

Inleiding: Jubileumprogramma. Van 28 augustus 2000 tot en met zondag 3 september 2000 werd herdacht dat Den Bosch al 85 jaar een Van Balkom als beiaarder heeft. Die traditie begon in 1915 met Toon van Balkom.
Ook herdenkt de Stichting Bossche Beiaard, dat in de toren van de St.Jan in 1925 een nieuwe beiaard werd geïnstalleerd. Het dubbeljubileum werd ondersteund met publicaties, een beiaardweek en een huldiging van de Van Balkoms. Organisator is de Stichting Bossche beiaard.
Van 28 augustus tot en met 3 september 200 werd de Bossche beiaardweek gehouden. In de vorm van de zomeravondconcerten is het een traditie van 75 jaar, die normaliter plaatsvindt in de week rond Hemelvaartdag.
Dit keer is hij verzet naar augustus, daarmee refererend naar 1925 toen in 's-Hertogenbosch het tweede 'Internationale Congres voor Beiaardkunst' [zie affiche hieronder] plaats vond.
Gastbeiaardiers uit- vooral- België en Frankrijk hebben incidentele muziekuitvoeringen en concerten samen met andere musici uitgevoerd.
Er zijn exposities geweest in de bouwloods bij de St.Jan over de beiaard in de St.Janstoren en een expositie in het stadhuis over de beiaardfamilie Van Balkom.

Achtergrond bij restauratieverhaal
Bitter is het te vernemen -wanneer je nu [28 maart 2002] het besluit over de carillons van de St.Jan en het stadhuis hoort- dat al zes jaar geleden er een restauratieplan was. Dat plan werd door de Rijksdienst voor Monumentenzorg afgewezen..
Alle goeds over een Rijksdienst voor Monumentzorg, maar als een dergelijke dienst zit te muggenziften en het op scherp speelt wanneer het om de historische waarde van een carillon gaat, dan vraag je je toch af..

Achtergronden bij de Bossche beiaardgeschiedenis

Engels klokkensysteem in St.Jan
Het vernieuwde carillon in de St.Janstoren dateert van 1925. Van Balkom: Aan dat gieten en op toon brengen van een klok in een carillon zit nog een hele geschiedenis aan vast. Een klok gieten kan iedereen, een geluid maken kunnen er al minder, maar een reeks klokken juist -op elkaar af- stemmen kunnen er maar enkelen.
Het waren de Engelsen Gillett & Johnston die in het begin van de twintigste eeuw het systeem van de zeventiende eeuwse natuurkundige Hemony** opnieuw toepasten. Kort gezegd gieten de Engelsen de klokken iets royaler. Door de klok aan de binnenkant uit te slijpen wordt de juiste toon verkregen. Het nieuwe klokkenspel is gefinancierd uit een inzameling onder de burgerij. De kranten hebben er vol van gestaan. De redacteuren bleven maar over die actie en de geldinzameling publiceren, beschrijft Van Balkom. Misschien was de beiaardmuziek in die dagen daarom zo populair. In de krantenkolommen werd ingegaan op de typen beiaards, de muziek die zij voortbrachten, de bekende Vlaamse [Denijn] en Hollandse [Vincent] beiaardiers.
In een toelichting staat beschreven waarom voor de Engelse klokkengieter Gillett & Johnston werd gekozen. Nederland kende in de twintiger jaren maar drie klokkengieters: Petit & Fritse, van Berge en Eijsbouts. Pas na de oorlog heeft de firma Eijsbouts dat Engelse systeem overgenomen. Op basis van dat systeem is Eijsbouts samen met de Scheepsschroevenfabriek Lips in Drunen met klokkengieten begonnen. Eijsbouts, die toentertijd bekend stond als reparateur van uurwerken, trad als importeur op van de nieuwe klokken voor de St.Jan.
**Hemony volgens een toelichting van Jo Hendriks waren de Hemony's reizende klokken-en kanonnengieters. Francois Hemony [*1609] en Pieter Hemony [*1619] zijn afkomstig uit Levécourt in Lotharingen. Beiden stierven in Amsterdam, resp. in 1667 en 1680. Ze hebben gewerkt in Rijnland Westfalen, Zutphen, Amsterdam en Gent.

De klokkenkast van de St.Jansbeiaard waarvan de techniek versleten is en voor bespelingen feitelijk te zwaar.
foto © kees de kok, 10 april 2002.

zomeravondconcerten
In 1925 barstte het van de activiteiten rond de nieuwe beiaard in de St.Janstoren. Er verschenen folders en artikelen van Jef Denijn en andere deskundigen op het gebied van de beiaard, zijn techniek en de beiaardmuziek. In dat jaar zijn ook de zomeravondconcerten begonnen waarover elders Jan Bruens zijn herinneringen ophaalt.
Het Internationaal Congres van beiaardiers dat in 1925 voor de tweede keer plaatsvond, werd in 's-Hertogenbosch gehouden. De aanleiding was de nieuwe beiaard in de St.Janstoren. Dit congres betekende tevens het begin van de serie zomeravondconcerten.
Het ontwerp is van Herman Moerkerk.
Na een pauze gedurende de Tweede Wereldoorlog zijn die beiaardconcerten op initiatief van Sjef van Balkom en Jan Bruens weer zijn opgepakt.
Dit jaar vinden die concerten weer in augustus plaats ivm het dubbeljubileum. Jaren achtereen werden ze rond Hemelvaartdag gehouden.

De Sint Jan bij avond.

foto © gerard monté, 13 januari 2002.

Van Balkom: 'Op zo'n zomerse avond werd de Parade afgezet door tientallen politieagenten om al het volk dat was toegestroomd binnen de afzetting te houden. Dat is dus wat anders dan tegenwoordig. Voor een beiaardconcert moet er wel een goede luisterplaats zijn. Daar mankeert het tegenwoordig aan.'
Door het enthousiasme dat onder het volk leefde zijn de zomeravond-bespelingen ontstaan. Sjef van Balkom pakte kort na de oorlog de traditie weer op. De beiaardier trok Bruens aan als zijn rechterhand bij de uitvoering van de publiciteit en de organisatie. De beiaardconcerten vaak ondersteund met een rijdend carillon en een harmonie bleven tot in de jaren zeventig populair.
Jan Wijtmans en Joost van Balkom namen na het aftreden als bestuurslid van de Stichting Zomeravondconcerten van Van Balkom senior, resp. Jan Bruens het initiatief over.
Bossche Beiaardcommissie
Sedert 1925 heeft de stad een zomeravondconcerten. Ze werden ingesteld op initiatief van 's-Hertogenbosch Belang, de voorloper van de huidige VVV. In 1925 barstte het van de activiteiten rond de nieuwe beiaard in de St.Janstoren. Er verschenen folders en artikelen van Jef Denijn en andere deskundigen op het gebied van de beiaard en zijn techniek en de beiaardmuziek.

Jan Bruens was van 1948 lid en vanaf 1954 bestuurslid van de Stichting Bossche Beiaard. In 1988-bij het vertrek van Sjef als stadsbeiaardier- droeg hij zijn functie over aan Jan Wijtmans die tevens zijn opvolger was als VVV-directeur. Van Balkom had hem gevraagd omdat Bruens als VVV-directeur een bureau en een secretariaat achter zich wist.
Bruens:' Voor onze stichting verzorgde ik de redactie, zorgde voor de publiciteit door onder meer de teksten te bedenken voor de VVV-borden die langs de weg kwamen te staan en bvroeg broer Carl de affiches te ontwerpen. We brainstormden over plannen om meer publiek te trekken. We hebben nog eens met de gedachte rondgelopen voor het Casino een terras aan te leggen zodat je op je gemak naar de beiaard kon luisteren. Ik had een netwerk bij wie ik opdrachten kon uitbesteden Broer Carl heeft vaak de affiches ontworpen.

Ik ben altijd zeer gecharmeerd geweest van beiaardmuziek zo erg dat hij zijn enthousiasme over bracht op zijn kinderen die hij op de avond van het concert de Parade opstuurde om het programma van die avond uit te delen. We hebben van alles georganiseerd. In die jaren hadden we de krant-toen nog Het Huisgezin- mee. De stadsredactie schreef uitgebreid over de zomeravondconcerten. En bij die concerten hingen de me nsen uit de ramen naar de muziek te luisteren. Maar wat we ook ondernamen het concert is nooit groots geworden. Ballets Bossche muziekkorpsen, we hebben er van alles bijgehaald, herinnert Bruens zich nog. Koperwerk een rijdend carillon en enkele musici. Maar door de tijd genomen raakte de het genre uit de gratie bij het jonge publiek.

open en gesloten klokkenhuis

De beiaard van de St.Jan is er een van het type dat Sjef van Balkom omschrijft met Mechelens. In tegenstelling tot de Hollandse beiaard van het stadhuis heeft de St.Jansbeiaard een gesloten klokkenhuis. Met het aanslaan van de toets op het klavier wordt een tuimelaar in beweging gebracht die aan de klepel in de klok trekt. Bij een Hollands systeem loopt de draad via een ring naar een vast punt aan de muur. Door die aanslag trekt de in spanning geraakte draad de klepel aan. Van Balkom: 'De Mechelense speelwijze, waarin vader Van Balkom was afgestudeerd, klinkt veel melodieuzer dan de harde zakelijke klank van de Hollandse beiaards. Begonnen bij Jakob Vincent, de beiaardier van het Paleis op de Dam, stapte vader juist vanwege die kleur en klank over naar de muziekschool van Jef Denijn, de stadsbeiaardier van Mechelen.
Vader heeft wel eens verteld over zijn reis naar Montpellier die hij in zijn studietijd heeft ondernomen samen met zijn zwager Frits van Opstal. Die reis uit de jaren 1922 of 1923 kan een gevolg zijn geweest van zijn relatie met Jakob Vincent, mogelijk dat vriendschappen met Franse studenten van de muziekschool in Mechelen de aanleiding zijn geweest. In Montpellier heeft de Bossche beiaardier in ieder geval kennis gemaakt met het Engelse systeem van Gillett & Johnston.
En ook de beiaard van Mechelen was al uitgerust met klokken van Gillett & Johnston.
In de klokkentoren van de St. Jan hangen twee klokken van Hemony en in die van het stadhuis vijftien.

Klokkenrapport 2002
Uitreiking van het Klokken rapport. Op de Paaszaterdag 30 maart 2002 werd in wijkgebouw De Slinger door Jo Hendriks van de werkgroep 'Klokken Inventarisatie' de eerste 'Klokken rapporten' aangeboden aan de twee Stadsbeiaardiers Sjef en Joost van Balkom en de Bossche Beiaard Stichting.

Middentoren die tot de brand in 1584 de hoogste toren en meest imposante toren van het land was.

foto © kees d ekok, 10 april 2002.

Aanleiding van dit 'Klokken rapport' was het jubileum van de drie generaties -Toon, Sjef en Joost- van Balkom in augustus 2000 die sedert 1915 stadsbeiaardier van 's-Hertogenbosch zijn en de beiaarden bespeelden van de Sint Jan en de Stadhuistoren. en dat de huidige beiaard van Gillett en Johnston 75 jaar [sedert 1925] in de toren werd aangebracht.
De werkgroep 'Klokken Inventarisatie' bestaat uit vier leden van de Kring Vrienden van 's-Hertogenbosch: de torengidsen Bert Subelack, Harrie Kelder, Jan de Bont en Jo Hendriks. Zij hebben twee jaar de bronzen klokken in kerken, kloosters en particuliere instellingen geïnventariseerd. Hun onderzoek richtte zich onder meer op: namen van klokkengieters en de oorsprong [data] van de klokken. Ook de aanduidingen werden in hun rapportage opgenomen. Bij de ontcijfering van de merendeels Latijnse teksten konden zij een beroep doen op Kringlid en torengids Jan van Rijnsoever.
In zijn toespraak feliciteerde Gillhaus [voorzitter van de Kring], de de werkgroep 'Klokken Inventarisatie' met dit boekwerk. Sinds 1937 is er geen klokken inventarisatie meer geweest. Hij memoreerde ook dat de werkgroep wil ijveren om een klokje te plaatsen in het torentje van de begraafplaats Groenendaal te Orthen dat nog geen klokje heeft.
Jo Hendriks zei in zijn toespraak dat de Kring adviseurs heeft, waar hij van dacht dat deze mensen hun naam wel willen zien op zo'n geschonken klokje.
Van elk object is buiten de klokken informatie een stukje geschiedenis beschreven.
De aanwezigen waren vol lof over het 'Klokken rapport' .
Bron 'Klokkenrapport' Jo Hendriks

Terug naar boven