Zoeken

Molens in de stad

Gepubliceerd op: 30-12-2007 | Gewijzigd op: 27-05-2024
Afsluiting Molenjaar 2007 30 december 2007.
Boekje Bossche Molens den bosch, 10 februari 2007
Expo geopend: 15 miljoen voor molens den bosch, 27 januari 2007. [Impressie]
Geffense Molen Zeldenrust door storm geveld den bosch, 26 januari 2007.
Bossche primeur in molenjaar 2007 den bosch, 5 januari 2007.
Molenwieken draaien nog niet in 2007/ den bosch, 14 april 2006
Molenplan nadert- 13 februari 2005
Inleiding: Verdwenen molens in de stad
Nooit gedacht [Bastion Maria]
Molen bij Hinthamerpoort

Terugkeer Stadspoorten en ravelijnen - 9 november 2004
de bastions
Voorstel molenherplaatsing
Linken: Naar vestingwerken Naar Binnendieze, naar bomenpagina, ook www.jaarvandemolens.nl - www.molens.nl -maar vooral www.Bosschemolens.nl.
Lectuur: In Bossche bladen jaargang 1997/1998 heeft een reeks artikelen gestaan over Bossche molens.

Op deze kaart van Wim Wagenaars ligt de Citadel boven in kop. De Zuid-Willemsvaart loopt van links boven naar rechts midden.

Rechts boven het Hinthamerbolwerk, ofwel de uitbreiding over de Zuid-Willemsvaart heen. Daar is 'de Bartjes gekomen. Maar als vestingwerken is het nagenoeg geheel onder de bebouwing verdwenen.

Onderlangs: links onderin: Bastion Vught [Chalet] dat ingenomen is door het Heetmanplein, vervolgens de Parklaan die met een knik overgaat- via Bastion Oranje [midden onder]- naar de Zuidwal. Deze wal loopt via de Parklaan [met rechtsonder Bastion Baselaar] door tot bij Bastion St. Anthonie [halverwege de rechter kant van het kaartje vlak voor het kanaal gelegen].

Afsluiting molenjaar in Rosmalense molen 30 december 2007.


De Rosmalense molen Daarin staat de tekst Nooijt Gedagt van 1801, maar de molen is ouder. . foto's © gerard monté, 30 december 2007.


Met opa Lemmens op de molen	Frans van Eenbergen, René Vogels en Piet Lemmens.

Assistent-molenaar Dick Pruijs geeft uitleg bovenin de molen. foto's © gerard monté, 30 december 2007.	Er werd een boekje over molens aan kinderen uitgereikt.


De trap naar bovenin de molen.	De as foto's © gerard monté, 30 december 2007.

De haak om de molensteen op te takelen.	Het opschrift uit 1801 Nooijd Gedagt, maar de molen is ouder.


Hijswiel aan as.	Maalstoel waarin stenen draaien. foto's © gerard monté, 30 december 2007.

Meelpijp waarlangs meel naar benden komt	Houten draagconstructie in stenen onderhuisje


	De vlag wordt van het eind van de molenwiek gehaald. Molenaar geholpen door kind. Daarna prikken -als alternatief vuurwerk- de omstanders de ballonnen kapot. - foto's © gerard monté, 30 december 2007.

Centrumplannen Rosmalen gewijzigd 17 maart 2007.
In overleg hebben partijen de vernieuwing van het Rosmalense centrum aangepast. De Aldi verhuist niet naar elders. De wens om naar de Molenhoek te mogen gaan, is niet haalbaar, zeggen B&W in een persbericht. Daarom blijft de Aldi zitten in het complex PTT-Aldi aan de Dorpsstraat /Raadhuisstraat. De drie partijen zijn de gemeente, De Kleine Meierij en Foruminvest. De woonstichting maakt voor de locatie PTT-Aldi een nieuw plan met woningen en parkeerplaats, waarvan de Aldi onderdeel blijft uit maken.Voor de zuidrand van het dorpscentrum, de kom Zuid, maken Foruminvest en De Kleine Meierij een nieuw plan. Dat bevat geen super meer, maar wel detailhandel en ook nog woningbouw en horeca in totaal 12.000 m².

App en boekje over Bossche Molens 10 februari 2007
Bij boekhandel Heinen, bij het Prentenkabinet en in het Noordbrabants Museum is voor 8,75 euro het boekje verkrijgbaar dat verhaalt over de geschiedenis van Bossche molens, zoals dat op deze pagina uitgebreid wordt behandeld. In het museum staat een touchscreen die daarop ingaat. Zoals bekend wordt er steds meer gelobbyd om in de stad een molen herplaatst te krijgen.
Erfgoed heeft een app waarin alle molens die op het Bossche stadsgebied hebben gestaan, worden behandeld. Ga naar je app-store, type 's-Hertogenbosch in en open op Erfgoed 'Molens'. .

Bossche primeur met molenexpo 27 januari 2007.
Zaterdag 27 januari 2007 ging officieel het molenjaar van start. Den Bosch had de primeur van de expositie die georganiseerd is door Charles Dumas van het Museum Bredius in Den Haag, waar de expo- na Den Bosch - heen gaat. Vervolgens komt Assen, het Drents Museum, aan de beurt. De conservator bij deze tentoonstelling is Paul Huys Jansen van het Noordbrabants Museum.

Charles Dumas en Leo Endedijk hebben -mmv Leo van der Drift en Theo Laurentius- een boek geschreven waarin twee Hollandse fenomenen samenkomen, namelijk de schilderkunst en de molens. In het boek staan veel grote afbeeldingen van schilderijen met molens, meer dan er op de tentoonstelling te zien zijn. Er staat ook een lijst van molen-termen in en een overzicht van typen
molens. "Meesters en molens, van Rembrandt tot Mondriaan" uitg. Waanders.


. Een molentje in de museumtuin...	Leo Endedijk directeur van de Vereniging De Hollandse Molen

Molegebouw met vitrines in de grote zaal van het museum.	Houten octrooimodel vijzelmolen [van 1755] van de Vereniging de Hollandse Molen. foto's © gerard monté, 26 januari 2007.

Aanleiding van de tentoonstelling is het jaar van de molen , 600 jaar geleden nadat de eerste poldermolen is gebouwd. Maar er waren al molens in de 12e eeuw volgens Frieda van Diepen - Oost, de voorzitter van het bestuur 'Jaar van de Molen' en vice-voorzitter van de Vereniging De Hollandsche Molen. Van deze vereniging staan er veel houten modellen van molens op de expositie.


Frieda van Diepen-Oost, de voorzitter van het bestuur 'Het Jaar van de	Molensversieringen. foto's © grard monté 26 januari 2007.

Raam in vitrine molengebouw	Wijnand NuyenWaterland met standerdmolen van 1836

Jan van Laarhoven putte voor een verhaal uit zijn herinnering, dat hij bij zijn komst als conservator van het Noordbrabants Museum in 1973 een schilderij tussen het oud vuil zag liggen dat hij er uit haalde en liet restaureren. Inmiddels is het nog een keer gerestaureerd [anoniem]. Het betreft: Gezicht op Gemert.
In de museumtuin staat een molentje en in de grote zaal is een molenachtig gebouw neergezet, compleet met ramen
als vitrines. Er hangt ook een tekening van Rembrandt. Kinderen krijgen bij bezoek een molentje mee.


Molenbeker 19e eeuw Zuiderzeemuseum.	Paul Huys Jansen, de conservator van deze expoditie. foto's © gerard monté 25 januari 2007.

Model van een - Rotterdamse -achtkantige poldermolen met scheprad van de - Vereniging De Hollandsche Molen .	René Vogels bij model standaardmolen Vogels is inleider bij Boschlogien en lid van de Molenvereniging


-Directeur Jan van Laarhoven bij een van zijn lievelingsschilderijen,de molen van Gemert . -Rechts boven: Kunst & kitsch in molenland. -Rechts: een idee van de Molenvereniging en van de werkgroep leden Kring Vrienden van 's-Hertogenbosch : de terugkeer van een molen op Bastion Oranje. foto's © grard monté 26 januari 2007.

[Demissionair] Minister Maria van der Hoeven van o.a.Cultuur, heeft 15 miljoen toegezegd om historische molens op te knappen. Dat zegde ze toe bij de officiële opening van de Molententoonstelling’ Leven in de wind’ zaterdagmorgen 27 januari 2007 in het Noordbrabants Museum. Die expo, waarvan Den Bosch de primeur heeft, herinnert aan de eerste poldermolen die in ons land [Heerhugowaard] staat. Behalve werk van Nederlandse schilders zijn er ook schaalmodellen van molens te zien en worden er tal van activiteiten voor kinderen [gratis toegang] opgezet.
Bij de tentoonstelling die tot 28 mei 2007 duurt, verschijnt het gelijknamige boek over molens in de schilderkunst.

Geffense molen Zeldenrust geveld den bosch, 26 januari 2007.
Omgewaaide molen Zeldenrust aan de Leiweg in Geffen Locatie: Oostkant van het dorp [r]. De molen aan de Westkant [l] staat er nog.


	Links boven: De molen aan de Westkant van Geffen die zich wist te handhaven. Rechts: Geffen Oostzijde, daar stond de molen Zeldenrust die is afgeknapt. foto © gerard monté, 26 januari 2007.


foto © gerard monté, 26 januari 2007.	Boven: Wat overbleef van het draaisysteem. Links een wiek en rechts delen van het houten mechanisme.

René Vogels (van de vereniging met het idee om een molen terug te bouwen op Bastion Oranje.
Volgens Vogels is de molen te ver beschadigd en daarom moeilijk te herstellen. Zie www.Bosschemolens.nl

Bossche primeur bij opening 2007 Molenjaar, 5 januari 2007.
Op zaterdag 27 januari 2007 opent officieel - tenminste in Den Bosch - het molenjaar 2007. Dat gebeurt in het Noordbrabants Museum door de voorzitter van de Stichting Jaar van de Molens 2007. Nederland met zijn poldermolens, watermolens, rosmolens en windmolens, is het molenland bij uitstek.
Omdat het 600 jaar geleden in dat de eerste poldermolen tbv drooglegging van de Heerhugowaard in gebruik kwam, volgt die herdenking met een expo ‘Leven van de Wind’ over molens die door Nederlandse schilders [van Rembrandt tot Mondriaan] zijn geschilderd. Daarnaast zijn er ook schaalmodellen van molens te zien en worden er tal van activiteiten voor kinderen [gratis toegang] opgezet. Op de een na laatste dag van 2007 wordt in de Rosmalense Standaardmolen het molenjaar afgesloten.

Molenwieken draaien nog niet in 2007 14 april 2006.
Er staat steeds meer wind achter de plannen om in de stad een molen terug te plaatsen. Er is al een werkgroep er is een Vereniging Vrienden van Molens ’s-Hertogenbosch. Ook enkele politieke partijen [VVD, Bosch Belang en De Stadspartij/ Knillis] schaarden zich achter een molenplan. Nog niet alle neuzen staan dezelfde kant op. Vooral in de ambtenarij denken ze niet met de wind mee die ’de Vereniging’ aangeeft.

De meest unieke plek is Bastion Oranje waar de werkgroep een stellingmolen heeft voorzien. Maar de gemeente heeft daar zijn eigen plannetje, alhoewel hier tot 1884 de molen van Bax heeft gestaan. Dan komen ook nog Bastion Deuteren [Molenberg], waar tot 1892 de molen van Van Esch draaide en Bastion Maria in beeld.
Meer kans krijgt een [water-] rosmolen, zoals Leeghwater die in 1629 liet bouwen rond de stad om de polders voor Frederik Hendrik watervrij te maken. Een plek in de polder en eventueel op de Kasterenwal lijken gerede kans te maken als locatie voor een rosmolen.

Volgend jaar is het Nationaal Molenjaar. Dan zal er nog geen molen staan die mede het silhouet van de stad bepaalt. De Vereniging en de werkgroep Molens van de Kring Vrienden van ’s-Hertogenbosch willen al wel een wandeling langs molenlocaties en een boekje over de molenhistorie uitbrengen.
Voor een goede pr is geld nodig. Maar niet alleen om de stad molenrijp te maken kost geld, de reconstructie van een molen beloopt tegen de 2 miljoen euro.

Molenplan nadert 13 februari 2005.
Het zal nog wel een lange weg te gaan zijn, maar de basis voor een molenplan wordt steeds zichtbaarder. Binnenkort is de oprichting van een ‘Vereniging van de molens van ’s-Hertogenbosch’ te verwachten. Dat is nog maar een voorportaal van de ‘Stichting Herbouw molens van ’s-Hertogenbosch’. De genoemde vereniging i.o. streeft er naar op bijv. Bastion Oranje een molen te herbouwen. De ‘Molen van Bax’ heeft daar tot circa 1885 gestaan. Oudere Bosschenaren herinneren zich nog de ‘Molen van Van Esch’ op de Molenberg waarvan vaak foto’s opduiken. Maar ook op Kasterenwal, Noordwal en Oliemolensingel stonden houtmolens en/of oliemolens.

Merkwaardig is dat ‘Den Bosch vestingstad’ grootse plannen heeft en rijks- en Europese subsidies ontvangt, maar in het geheel niet spreekt over een molen… ! Wat dat betreft hebben de Bossche molens de wind tegen. Realisatie van een molen blijkt letterlijk en figuurlijk die plannen in de weg te staan. Terwijl een molen in het stadssilhouet even beeldbepalend is als een stadspoort.

Architect Jan van der Eerden kwam twintig jaar geleden al met een molenplan. De werkgroep Molens van de Kring Vrienden van ‘s-Hertogenbosch kan niet worden ontzien en ook vandaag staat van dr.Theo Hoogbergen weer een pleidooi in de Bossche Omroep voor herbouw van een molen… !

Herbouw van een molen kan alleen, aldus René Vogels samen met Cees Loeve kenners van dit aspect molens, als je de status van stichting hebt. Vogels en Cees Loeve van de werkgroep Molens laten zich niet tegenhouden door een project vestingwerken, waarmee eerder al gesprekken werden gevoerd, maar die op niets uitliepen!
Er liggen drie uitgewerkte plannen klaar: een molen op Bastion Oranje, bastion Deuteren en Bastion Maria.
In de toekomstige stichting ‘Herbouw molens van ‘s-Hertogenbosch’ zijn voor diverse partijen zetels weggelegd, zoals voor het bedrijfsleven [sponsoring], de politiek [draagvlak], Kring Vrienden van ’s-Hertogenbosch [kennis] en de gelijknamige Vereniging [als initiatiefnemer en motor].

Inleiding
Verdwenen molens in de stad.
Nergens in de stad is nog een molen te zien. Sterker, de generatie die een molen heeft meegemaakt sterft langzaam uit. De laatste molen- en dan nog maar een restant ervan - heeft voor de Nilmij-flat gestaan. Vroeger Bastion Deuteren geheten. Die plek had dan pook als naam de Molenberg. Maar ook op Bastion Vught, het oostelijke bastion van de Vughteruitgang, heeft een-dit keer- standaardmolen gestaan zoals een foto van 1890 laat zien.

In de 17e eeuw stonden er 12 molens in de stad. De meeste molens profiteerden uiteraard van de wind en kwamen voor aan de noordzijde van de oude binnenstad: op de Kasterenwal, de Noordwal en nabij de Hinthamerpoort.
Er waren korenmolens en moutmolens, de ene diende voor het malen van graan, de ander voor mout, een grondstof voor de biergisting. Het verschil tussen windmolens, paarden en rosmolens verwijst naar de aandrijving. Eind negentiende eeuw raakte de stoommolen in gebruik.
Stadsdelen aan de zuidzijde [r] rond Bastion Oranje en aan de westzijde [l] langszij de Dommel.

De Bastions
De stad kent vele rondelen en bastions, bekend zijn Bastion Oranje [Zuidwal], Bastion Vught [nabij Chalet Royal], maar Bastion Maria is minder bekend. Daar gaat wat aan veranderen door de nieuwe plannen mbt tot de vestingwerken. In dat project komt vanaf 2005 de Westwal en de St. Janssingel aan snee..! *

Bastion Maria
-Voor de St.Janspoort lagen eertijds [tot circa 1880] een bastion met ravelijnen. Dat deel van de vestingwerken vormde vóór- en minder na- de status van Den Bosch als vestingstad een belangrijke uitvalsweg voor de richting Vlijmen/Langstraat.
-Bastion St. Anthonie ligt aan de Hekellaan. Daarnaar is Antoniegaarde genoemd. Inmiddels is dat begrip veranderd in een in 2003 gereed gekomen seniorencomplex. Op de Kruiskamp kwam er een nieuw zorghuis voor in de plaats.
-Bastion Baselaar kreeg bekendheid door de vestiging van een tennisclub die in 1949 vanwege uitbreidingen moest verhuizen naar de Vliert. Nu speelt er al jaren BTC De Pettelaar, maar die club staat sedert 1992 ook al onder druk omdat het parkeerterrein Vonk-en Vlam geheten, uitdijt en recent [1998] er plannen bestaan voor een ondergrondse parkeergarage.
-Ook Bastion Vught met vooral de ravelijnen Vught en Deuteren, komt in beeld als het Heetmanplein een metamorfose krijgt. De plannen om daar de rotondes te laten terugkeren of een stadspoort-nieuwe-stijl te herplaatsen, liggen nog onder de sluier van het project Vestingwerken. . . Ze zijn afhankelijk van de aanleg van de Randweg door de Gement die grofweg loopt van het Heunpark naar Deuteren.

Onbekende bastions lagen nog nabij de Oliemolensingel : Bastion Oliemolen en een bastion nabij het Hinthamereinde.
Rondelen
Rondelen bevinden zich: aan de Zuidwal. Dat werd later een munitiedepot thv de Beurdsestraat], Cornelisrondeel aan de Parklaan waarop de Bleksmolen [afgeleid vanb bleken] heeft gestaan. en bijv. het rondeel, later kruithuis, op de Judastoren aan het begin van de Hekellaan naast de loopgang naar Parkeergarage St.Jan.

---------------------------
Suggestie op architectuurdebat:
Terugkeer Stadspoorten en ravelijnen /den bosch, 8 november 2004.
Een van de drie sprekers van het architectuurdebat ’Bouwen aan een historische stad’, Ubbo Hylkema zag niets terug van de middeleeuwse vestingstad die Den Bosch verbeeldt te zijn: Geen hoge muren, geen poorten en geen ravelijn te zien.
-Breng de poorten –in eigentijdse vorm’- terug en laat met hoge stadsmuren en het herstel van de poort met ravelijnen nabij de St.Janspoort zien dat je een vestingstad bent. Leg een wandelpad aan rond de stad,’ aldus kort de Utrechtse directeur van Hylkema-Consultants.
Deze Utrechter, die vol zat met ludieke en lumineuze ideeën, kreeg ondanks sommige kleinerende schetsen van Den Bosch, de lachers op zijn hand. ‘Want de kracht van die stad is niet die prachtige kathedraal, het is meer dat unieke middeleeuwse grondpatroon. Dat moet bij historisch bouwen steeds uitgangspunt blijven. En probeer in dat Den Bosch ! ook eens van hout te bouwen,’ aldus de uitsmijter van Hylkema.
-De tweede spreker, Marc van Roosmalen, de projectleider van de vestingwerken, voelde zich niet geraakt. Nee eerder geprikkeld met die opmerkingen. De architect van het gelijknamige bureau Van Roosmalen participeerde op Hylkema’s suggesties. ‘De Westwal’ -door Hylkema een suf singeltje genoemd-, wordt de paukenslag van dit vestingwerkenproject. Bovendien keert ‘de uurse wal’, zoals de wandeling rond de stad vroeger heette, zowel binnen de muur als daarbuiten [in de polder] volledig terug. Enkele schakels, zoals het pontje bij de Vughterstuw en het Essentpad zijn al klaar,’ aldus van Roosmalen, die hoopte uit dit soort discussies meerwaarde voor het de vestingwerken te halen.

-Het publiek [Hendriks] vroeg meer aandacht voor de zichtlijnen vanuit het Zuiderpark naar de Hekellaan . Spreker refereerde aan het niet doortrekken van de gracht langszij de Hekellaan én aan de verhuizing van het tennispark De Pettelaar. Dat tennispark was Marc van Roosmalen –voorlopig- liever even kwijt. Het is een blok aan het been bij de ontwikkelingen van deze zuidrand van de binnenstad.
Naar Hylkema’s idee scheen die stadsgracht in Den Bosch geen trauma te zijn in tegenstelling tot Utrechtse opvattingen.

Daar wordt de Rijnkade eindelijk [na 20 jaar discussie] weer als gracht opengelegd…
Interessant was- de eerste spreker -Dirk Jan Postel met diens wens in de stad een of twee hotels te realiseren. Volgens de architect van het –deels glazen - Stadskantoor moeten die hotels, zoals je dat in Maastricht ook ervaart, je het gevoel geven dat je in Den Bosch bent..!

Op Bastion Oranje stond tot eind negentiende eeuw [1885] de ‘Molen van Bax’.
Daarvoor hebben er nog anderer exemplaren gestaan. Zie artikel hieronder.

foto © gerard monté, 20 mei 2001.

herplaatsing molens
De Kring Vrienden van 's-Hertogenbosch [de werkgroep molens] opperde de idee in de stad een molen her op te richten. De gemeente staat niet achter het voorstel om dat op Bastion Oranje te doen. Daar zijn overigens andere plannen zoals een parkachtige inrichting, een aansluiting op de vestingwerken met trap en/of brug en een ondergrondse historisch ingerichte kelder.
De gemeente voelt meer voor het Wilhelminaplein nabij de Westwal. De kosten van herbouw worden geschat op 1 miljoen euro.
Architect Jan van der Eerden heeft eerder al aangegeven dat molens een essentieel onderdeel uitmaakten van het stadsbeeld. Meer nog dat zij een functie hadden.
----------------------------------------
Tal van molens
In vroeger eeuwen stonden er vele molens net buiten de stadswallen. Die dienden voor de voedselproductie [graan- en zoutmolens] . Als er een belegering dreigde werden die molens afgebroken en 'binnen' gehaald.
Het boekje De Moerasdraak vermeldt de eerste molen uit 1504. In dat jaar mocht Aart Peter Stevenszoon een windmolen oprichten 'achter de Tolbrug'.
Rond 1700 stonden er twaalf molens in de stad. Maar in de opeenvolgende jaren zijn er in totaal 21 verschillende molens geteld.
De Nieuwe Steenen Molen
De 'Molen van Van Esch’ stond aanvankelijk bekend als 'De Nieuwe Steenen Molen'. Deze molen op de Molenberg was een windmolen. Haar oorsprong gaat terug tot 1889. In 1939 kwam er een eind aan dit markant stadsbeeld. Officieel heet dit deel van het complexe verkeersknooppunt Wilhelminaplein. Er onder ligt het Bastion Deuteren.
De ‘Molen van Van Esch’ is in 1922 aardig gekortwiekt.
Voorganger van de 'Molen van Van Esch'
Voor de bouw ervan werd op 4 mei 1613 vergunning verleend. Ze zou aanvankelijk 1597-1613 vlak buiten de Vughterpoort [Kuipertjeswal] hebben gestaan. De houten molen werd in 1715 in steen herbouwd. Eigenaar was A.van Hanswijk. In 1920 raakte de molen - toen bekend als ‘de Molen van Van Esch’- buiten werking en werd uiteindelijk in 1939 gesloopt.
De Santvlietmolen op het Albertusbolwerk
Het Wilhelminaplein wordt doorsneden door de Vughterstraat die overgaat in Vughterweg. Aan de ene [westelijke] zijde ligt Bastion Deuteren en aan de andere zijde bastion Vught, ook wel Santvliet genaamd. De naamgeving is uit de vergetelheid geraakt, immers de bastions liggen merendeels ondergronds.
Behalve Chalet Royal staat op bastion Vught een kantoorgebouw, een restant van het Protestants Ziekenhuis en een meer recent gebouwd appartementencomplex. Ook op dit bastion Santvliet heeft een molen gestaan. Een oude foto van het voormalige Protestants Ziekenhuis op Bastion Vught. Dit bastion heet ook wel Santvliet. De molen die stond op het Albertusbolwerk [deel van het bastion] was een Santvlietmolen.
Door de bouw van het Protestants Ziekenhuis is aan het bestaan van deze molen een eind gekomen.

Interessant , maar nauwelijks vernoemd, is dat binnen in dit bastion nog een kazemat ligt. Bij hertselwerkzaamheden in 1960 is nog een schietgat vrijgekomen en na restauratie in het zicht gebracht.

Op Bastion Vught- nu bekend door Chalet Royal en een appartementengebouw- stond het Protestants Ziekenhuis. In de achttiende en negentiende eeuw heeft daar de zgn. Santvlietmolen gestaan.

Oude Steenen Molen [1]
De aanduiding ‘Nieuwe Steenen Molen’ duidt erop dat er ook een ‘Oude Steenen Molen’ heeft bestaan. De historie schrijft: In de 18e eeuw was dat een korenmolen, in 1808 werd die verbouwd tot volmolen ofwel een molen gebruikt voor het bewerken van wollen stoffen. En kort erop tot oliemolen voor de meelfabriek. In februari 1884 is de molen geveild en in 1885 openbaar verkocht.
De Oude Steenen Molen [2]
De molen van het Groot Gasthuis de eerste vermelding spreekt van een runmolen gelegen ten oosten van Bastion Oranje. Deze Oude Steenmolen komt voor op de kaart van Blaeu in 1649 als standerdmolen. Als locatie wordt vermeld: ‘ achter St.Joris’ Bij verbetering van de vestingwerken [Bastion Oranje dateert pas van 1635] is de molen afgebroken.
Mogelijk dat de naam ' Molensteeg' van deze molen is afgeleid.

Het Groot Gasthuis krijgt een molenwerf op dit bolwerk waarop zij een nieuwe molen bouwt. In 1655 is er sprake van een reparatie meer kort erna 9 juli van dat jaar brandde de molen af. De molen werd vervangen door een bakstenen stellingmolen [1684], die ook bekend stond als de Grimbergens molen.
Sedert 1674 moet Willem van Grimsbergen eigenaar van deze molen zijn geweest. Later toen er in 1715 een nieuwe stenen molen op Bastion Deuteren verrees, kreeg de molen de naam van ‘De Oude Steenen Molen’.
In 1773 wordt de 'Oude Steenen Molen', die uitgerust was met vier koppels maalstenen, verkocht . Opnieuw is van verkoop sprake wanneer op 4 april 1791 Pieter van Heeswijk de Oude Steenen Molen verwerft. Sedert 1767 stond hij als verhuurder geregistreerd. Eigenaar was toen Antony van Hanswijk.

In 1802 kocht Christiaan Heuvelmans, molenaar van de Nieuwe Steenen Molen, de windkorenmolen op Bastion Oranje van de weduwe van Pieter van Heeswijk. Achter de aankoop zat een strategie van de gezamenlijke Bossche molenaars die door de aankoop de concurrentie in de hand wilden houden.

Maarten Kolen werd in 1808 de volgende eigenaar. Mogelijk dat aan de transactie de voorwaarde was verbonden dat ze niet meer als graanmolen gebruikt mocht worden. Want het blijkt dat Kolen- wiens naam voortaan geschreven wordt als Coolen- de graanmolen tot volmolen laat verbouwen.

Kort na 1800 bleek de volnijverheid een kleine opleving door te maken en zien we hier en daar volmolens in gebruik komen, zoals de ros - volmolen die in 1816. Maar door de import van textiel uit Engeland liep de omzet na 1816 al weer terug.

Bastion Oranje: de molen van Bax
De geschiedenis als volmolen eindigt al weer vóór 1832 wanneer sprake is van een windoliemolen. Molenaar Jan Bax Jan Bax kocht in 1841 deze molen op Bastion Oranje van de molenaar M. Coolen. Zeven jaar later breidt hij zijn ambacht uit er wordt op het bastion een aanbouw gezet waarin Bax een stoomwerktuig plaatst.

Een overzichtsfoto van de binnenstad, het zuid-westelijke deel.
Bastion Oranje dat pas later dan de stadsmuur werd aangelegd [1635] - steekt er letterlijk en figuurlijk uit.

foto © paul kriele, 23 november 2000.

In 1852 bouwt Bax* een grutterij aangedreven door een stoommachine. Maar die grutterij van Bax maakt maar een korte geschiedenis door. Het blijkt dat de molenaar zijn molen van zijn wieken ontnam en voortgaat als de exploitant van een stoomolie-meelfabriek. De firma Bax brengt deze Oude Steenen Molen in 1884 in veiling. Voor de eerste bieder meester-timmerman Theodorus Meuwese ging de koop niet door. Het bedrag ruim 15.000 gulden bleek te laag. In 1885 is de molen gesloopt na de verkoop van de toen nog resterende goederen. In datzelfde jaar kocht de gemeente de grond op het bastion en legde er een plantsoen aan. De koopprijs bedroeg Hfl. 4070. Aanleiding van de verkoop was de overgang van de gronden van Domeinen naar de gemeente door de opheffing van de vestingwet in 1874. De verkoop gebeurde twee jaarr ater.

*De familie Bax bestond [omstreeks 1885-1880] uit: Aart Bax Vught, Adriaan Bax Amsterdam en Gerrit Daniël Bax Oosterbeek.

Waterkelder
De Vereniging Molenvrienden deden bij de laatste werkzaamheden [februari 2008] op Bastion Oranje toch een archeologische vondst. Op de rand van de opgravingsput troffen ze een waterkeldertje aan. Dat moet hebben gediend voor 'de fabriek' die Bax bij zijn molen liet bouwen. Het keldertje is uit de 19e eeuw.


De Muntelwal gezien vanaf de Noordwal. Op achtergrond is nog net de nieuwbouw op de Aawal zichtbaar.	Gezicht op de Aawal. foto' s gerard monté, 13 januari 2002.

Molen Berewoutstraat [van der Wielen]
De molen op Bastion Maria, het bastion gelegen nabij de Berewoutstraat, was afkomstig van de korenwindmolen die op de Kasterenwal ter hoogte van het Kruithuis heeft gestaan. Deze molen van Henrich van Susteren was op zijn beurt mogelijk de opvolger van de korenmolen ‘van achter de Berewoutstraat’. Voor deze laatste molen werd aan Paul van Gerwen een bouwvergunning verleend op 7 november 1615. Die eerste molen was een oliemolen voortbewogen door paarden.

Ook nog in 1640 was sprake van een korenmolen 'Achter de Berewoutstraat’, aldus de geschiedschrijving. Die vermeldt ook dat de molen van het Groot Gasthuis is geweest. De gemeente heeft de molen op bastion Maria in ±1879 aangekocht voor de naderende slechting van de wallen.

Molen Nooit gedacht op Bastion Maria
Op Bastion Maria hebben so wie so drie molens gestaan waaronder d emoken van Van Susteren..

In een artikel [Brabants Dagblad 2 september 2003] spreekt achterkleinzoon Piet van der Wielen over de molen Nooit gedacht die op Bastion Maria heeft gestaan. Piets vader Martinus begon er in 1876 te malen. Hij was afkomstig uit Herpen en met zijn vrouw had hij negen kinderen van wie er drie molenaar zijn geworden.
Deze koren - en schorsmolen maalde voor de leerlooierijen in de buurt. De molen Nooit Gedacht had -behalve de schoenmakerijen in de Langstraat - ook Bossche bakkers als klant onder wie: Messing, Kuenen en Van Vugt.
Blijkbaar heeft Van der Wielen maar kort als molenaar in de stad gediend. Zij begonnen kort nadat ze als Bossche inwoner stonden geregistreerd een wasserij in het voormalige Bethaniëklooster, gelegen nabij het St.Jacobskerkhof.
Dankzij een stamboomonderzoek van Lea Sluts-van Dijk komt nu boven water dat Franc van Hees molenaar was in de molen op Bastion Vught.

Zusters van de Orthenpoort
Achter de Hinthamerstraat, nabij de Zusters van de Orthenpoort, heeft een Santvlietmolen gestaan. Er was overigens ook sprake van nog een molen bij de Zusters van de Orthenpoort die stond op de Noordwal ter hoogte van de Kanaalstraat. Het jaartal dat daarbij vermeld wordt is 1592. In 1627 is deze windmolen verplaatst naar van naar het bolwerk Sint Albert [deel van Bastion Vught].
De standerdmolen werd gebruikt voor het malen van graan. ±1900 werd deze molen opnieuw verplaatst naar het buurtschap De Vleut bij Best In 1929 is volgde de afbraak. Nabij deze molen bouwt F.J.van Lith een rosmolen [1834]. Gezien het vermelde jaartal moet dat geweest zijn op de locatie Bastion Vught.


Gezicht op de Munteltuinen . Op de achtergrond de nieuwbouw ' Rouppe van de Voort' .	De Noordwal gezien vanaf de Van Berckelstraat. foto' s gerard monté, 13 januari 2002.

Oliemolen
Op deze locarie is sprake van een ros- oliemolen vanaf 1629. Op die molen werd in 1657 een achtkantige houten bovenkruier gezet. Veel later is de molen vervangen [vaak door te weinig wind] door een stoomachinre. Dat zou eind negentiende eeuw -in her industrieel tijdperk -gebeurd kunnen zijn]. Aan de op Oliemolen kwam eind negentiende eeuw [1890] een eind en sloop gebeurde in 1894.

Bastion Hintham
Het meest worden de molens vermeld die op de Kasterenwal, Noordwal en Muntelwal hebben gestaan. Vanaf 1597 was er sprake van een molen op de Kasterenwal die blijkbaar eind 1673 niet meer voorkomt.

Paulusmolen De Paulusmolen wordt al in 1601 genoemd. Het was een houten korenwindmolen die zich tot 1870 heeft weten te handhaven.

In 1594 kreeg Hendrik en Rogier van Broeckhoven vergunning voor het verplaatsen van hun molen van buiten de Orthenpoort naar de Hiinthamerpoort. Over de exacte locatie is niets bekend.

In 1611 krijgt Rogier van Broeckhoven vergunning voor het oprichten van een windmolen bij de paustoren als vervanger van de bij het beleg van 1601 verwoeste molen. Ook hier is over de locatie niets bekend.
Deze molen bij de Paustoren is later verplaatst naar Bastion Hintham .

Molen bij Hinthamerpoort
Behalve op Bastion Hintham, hebben langs de Hinthamersteenweg tal van molens gestaan.
De molen nabij de Hinthamerpoort gaat in haar geschiedenis terug tot 1596. In dat jaar werd melding gemaakt van een molen van Lambrecht/Ygroms. Bij het beleg van 1601 is de molen in puin geschoten. Tien jaar later -1611 -kregen de weduwe Ygroms en Adriaan Cornelisz. Van Beurden vergunning voor de herbouw van de molen Vaag blijft de geschiedenis over de exacte plaats of de verplaatsing van deze molen op de Muntelwal. Vanaf 1673 krijgt deze molen de aanduiding ‘Oeffelsmolen’. En werd Theodoor van Kronenburg eigenaar.

In 1830 is dit exemplaar is na een brand vervangen door een achtkantige Phoenixmolen. Bijna onderging ook deze molen hetzelfde lot toen op 20 april 1879 de bliksem insloeg, maar de daaropvolgend ebrand kon worden geblust. Deze standerdmolen werd in 1887 geslecht. De sloop had uiteraard weer te maken met het neerhalen van de verdedigingswerken en de aanleg van wegen op plantsoenen op de stadswallen.


De Noordwal waarop lange tijd molens hebben gestaan. De linker - en rechter foto zijn precies in tegengestelde richting genomen.	Zicht op de Muntelwal. Achter de bomen gaat de Watertoren schuil. foto' s gerard monté, 13 januari 2002.

Phoenix molen
Op 3 mei 1886 staat in de gemeenteraadsverslagen: ee voorste tot aankoop van de windgraanmolen Phoenix op de hoek Muntelwal en Aawal voor Hfl. 2191,45. De reden was dat de grond nabij de Hinthamerpoort in eigendom van de gemeente was gekomen. dse molengeenw aard emee rhad en de waardeverhoging van het rterrien door vekroopasldus et gemeentevberlsag uit 1886 no.12. Cornelis van der Heijden, molenaar in Vlijmen koopt voor de helft van de verkoopprijs de molen, kap staande engaande werken.

In 1887 wil A.P.H. Verhagen tbv een brouwerij grond aankopen op de Molenberg ten Noord-Westen van het einde van de Muntelstraat. Het bouwterrein beslaat 8 aren. Volgens de notulen 22 juli 1887 no 17 betaalde Verhagen Hfl. 2800 voor dat terrein.
In dat jaar [april] was de Molenberg al geslecht voor globaal 1300 guldens. Die afgegraven grond werd naar de Molenberg nabij de Vughterpoort vervoerd.[Gemeenteraadsbesluiten april 1887]

De molen op de Parklaan
Halverwege de Parklaan heeft een molen gestaan waarover weinig gegevens beschikbaar zijn. ±1588 komt de molen op de atlas van Braun-Hogenberg voor 1649 staat deze molen op de kaart van Blaeu 1601 zou deze molen zijn opgehouwen door Bosschenaren in verband met de belegering van de stad Als locatie wordt ‘achter de Cruysbroeders’ en nabij de Vuchterenpoort [oostelijk] genoemd. Hij staat dan bekend als de Bleycksmolen.[Bleycks is afgeleid van bleken. Bleekvelden bevonden zich op de grasvelden binnen de stadsmuur. Het Bleekersstraatje herinnert aan dit huishoudelijk ambacht, het bleken van de was.

Op een belastinglijst komt ie nog in 1680 – waarschijnlijk - als korenmolen voor. Daarna raakt de molen uit beeld.

Molen nabij de Judasbrug
Interessant is dit ronddeel, voorheen gebruikt als kruitmagazijn.
Sedert ongeveer 1915 is ter nagedachtenis aan - de enige - Bossche vliegenier Henri Bakker, een monument in de omwalling geplaatst.

Ter hoogte van deze brug stond de 'Molen bij de Judasbrug'. De brug ligt in het Nachtegaalslaantje.

Dankzij onder meer de vondst van een [vlucht-]trap krijgt dit deel van de vestingwerken bij de bouw van de parkeergarage Hekellaan extra aandacht.

foto © gerard monté , 2003

Volgens Bossche Bladen is er rond 1649 sprake van een molen nabij de Toren van de Judasbrug, Dat is de brug die zich ter hoogte van het Nachtegaalslaantje bevindt. Eene eindje verder, richting Bastion Baselaar en in het verlengde van de Bethaniëstraat, stond de korenmolen van het Convent van Baseldonk. Deze korenmolen die de kloosterlingen er in 1575 hadden laten bouwen werd in 1629 geconfisqueerd en in 1641 verkocht aan Frans Blom. Na 1659 wordt niets meer van deze molen vernomen Bastion St.Antonie Ook op die zuid-oostelijk van de oude stad gelegen bastion stond een molen die Blaeu in 1649 opneemt in een van zijn atlassen. Verder is er weinig over deze molen bekend. Wel heeft in de negentiend eeuw op dezelfde plek een molen gestaan
Op een kaart van 1846 en later getekend door P.J.Sluiter [1855] staat een achtkantige houten molen. De molen komt nog eenmaal voor in de gemeenteatlas van J.Kuiper op de Bossche plattegrond [1866].
slot: De meeste korenmolens waren standerdmolens. Met de opkomst van de meelfabrieken zijn de windmolens vervangen.

------------------------
Bronnen: ’s-Hertogenbosch jaargangen 1997 en 1998/Brabants Dagblad 2 september 2003, 'De Moerasdraak' uitgave in de serie Bossche Archeologische en Bouwhistorische bijdragen [2] sept. 1999.
© paul kriele, 1 november 2001.aangepast in 2002/2003/februari 2004.
Deze pagina is in februari 2011 overgezet van de oude naar de nieuwe site.

Terug naar boven