Historie Bastion Oranje

Printerversie

Gepubliceerd op: 14-07-2008 | Gewijzigd op: 17-11-2014

Groen snoeien aan de Zuidwal [l.] en start onderzoek naar Rondeel Bastion Oranje	foto © paul kriele 20 augustus 2002 [l.] en 7 november 2003 [r.].

In 1634 wordt gestart met de bouw van Bastion Oranje. De achterliggen –strategische reden waren: de courtine tussen Bastion Vught en Baselaar bleek veel te lang was en er waren geen voorwerken. Het bastion is een regelmatig vijfhoekig bouwwerk met revêmentsmuren van 2 m dik. Op de daarachter liggende wal met barbetten, was plaats voor geschut en banketten voor de infanterieschutters.
De flanken van het bastion zijn 35 meter lang, de facen 83 meter. In totaal telde Den Bosch, inklusief Bastion Oranje, negen bolwerken waaronder Deuteren [Heetmanplein] en bastion Vught . De molens op de vestingwerken
Een molen op Bastion Oranje dateert zeker al van eind 1700, zoals verderop blijkt uit een aankoop in 1802.
De molen van het Groot Gasthuis de eerste vermelding spreekt van een runmolen gelegen ten oosten van Bastion Oranje. Deze Oude Steenmolen komt voor op de kaart van Blaeu in 1649 als standerdmolen. Als locatie wordt vermeld: ‘achter St.Joris’. Bij verbetering van de vestingwerken [Bastion Oranje dateert pas van 1634-1635] is de molen afgebroken. Mogelijk dat de naam ' Molensteeg' van deze molen is afgeleid.

Het Groot Gasthuis krijgt een molenwerf op dit bolwerk waarop zij een nieuwe molen bouwt. In 1655 is er sprake van een reparatie meer kort erna 9 juli van dat jaar brandde de molen af. De molen werd vervangen door een bakstenen stellingmolen [1684], die ook bekend stond als de Grimbergens molen.
Sedert 1674 moet Willem van Grimsbergen eigenaar van deze molen zijn geweest. Later toen er in 1715 een nieuwe stenen molen op Bastion Deuteren verrees, kreeg de molen de naam van ‘De Oude Steenen Molen’.
|In 1773 wordt de 'Oude Steenen Molen', die uitgerust was met vier koppels maalstenen, verkocht . Opnieuw is van verkoop sprake wanneer op 4 april 1791 Pieter van Heeswijk de Oude Steenen Molen verwerft. Sedert 1767 stond hij als verhuurder geregistreerd. Eigenaar was toen Antony van Hanswijk.

Windkorenmolen op Bastion Oranje die volmolen wordt [1808] en in 1832 weer windoliemolen In 1802 kocht Christiaan Heuvelmans, molenaar van de Nieuwe Steenen Molen, de windkorenmolen op Bastion Oranje van de weduwe van Pieter van Heeswijk. Achter de aankoop zat een strategie van de gezamenlijke Bossche molenaars die door de aankoop de concurrentie in de hand wilden houden.
Maarten Kolen werd in 1808 de volgende eigenaar. Mogelijk dat aan de transactie de voorwaarde was verbonden dat ze niet meer als graanmolen gebruikt mocht worden. Want het blijkt dat Kolen- wiens naam voortaan geschreven wordt als Coolen- de graanmolen tot volmolen laat verbouwen.
Kort na 1800 bleek de volnijverheid een kleine opleving door te maken en zien we hier en daar volmolens in gebruik komen, zoals de ros - volmolen die in 1816. Maar door de import van textiel uit Engeland liep de omzet na 1816 al weer terug.

De Historie van 'de Molen van [de gebrs.] Bax'
De geschiedenis als volmolen eindigt al weer vóór 1832 wanneer sprake is van een windoliemolen. Molenaar Jan Bax Jan Bax kocht in 1841 deze molen op Bastion Oranje van de molenaar M. Coolen. Zeven jaar later breidt hij zijn ambacht uit er wordt op het bastion een aanbouw gezet waarin Bax een stoomwerktuig plaatst.

De situatie op Bastion Oranje voor 1870.  Rond 1885 werd de molen van Bax die daar stond, afgebroken.

Einde oliemolen
In 1852 bouwt Bax een grutterij aangedreven door een stoommachine. Maar die grutterij van Bax maakt maar een korte geschiedenis door. Het blijkt dat de molenaar zijn molen van zijn wieken ontnam en voortgaat als de exploitant van een stoomolie-meelfabriek. De firma Bax brengt deze Óude Steenen Molen in 1884 in veiling. Voor de eerste bieder meester-timmerman Theodorus Meuwese ging de koop niet door. Het bedrag ruim 15.000 gulden bleek te laag.
 >>zie ook pagina Molens

Aanleg Plantsoen
April 1885 kocht de gemeente het Oranjebastion met molen en al en de daarbij behorende gebouwen voor ruim 4.000 gulden. De gemeente gelastte de eigenaars- de gebrs Aart, Adriaan en Gerrit Bax- de molen en het woonhuis te slopen.
Door slechting kwam 6500 kubieke meter grond vrij die de gemeente voor 3250 gulden verkocht. Voor een bedrag van 820 gulden werd de gemeente eigenaar 814 centiare grond.
Op de plek van dit bastion, zoals langs geheel de Parklaan, Zuidwal en de Hekellaan werd kort voor 1900 een plantsoen aangelegd.
Meer over molens

Bastionder: nieuw bezoekerscentrum

Op het bastion wordt een kelder gegraven om onderdak te bieden aan een bastionder, een infocentrum over de vestingwerken waar ook het kanon De Boze Griet wordt opgesteld.
situatie juni-juli 2008

Duidelijk is het ontdekte trapje dat van het rondeel naar de weergang op de stadmuur loopt, in zicht gekomen. Bouwvakkers spuiten de voegen nat.	foto's © paul kriele, 14 juli 2008.

Werkzaamheden in de hete zomertijden van 2008 aan rondeel Bastion Oranje.	foto's © paul kriele 17 juni 2008

Achterin op de foto het schot dat de wand is van de toekomstige toegang naar de kelder.	Enigszins zijn de  uitsnijdingen voor de traptreden in het houten schot van de toegang te zien. foto's © paul kriele, 17 juni 2008.

situatie maart april 2007

Inkijk in nieuw bezoekerscentrum Bastionder . foto's © paul kriele, 26 maart 2008.	Close up van rondeel en steunmuur uit oude vestingmuur van 13e eeuw.  foto © paul kriele, 1 april 2008.

De aanleg van een -deels- ondergrondse bezoekerscentrum dat met foto's, documentatie en een power point presentatie ingaat op de vestingwerken en een tussenstop kan vormen voor stadswandelingen vaartochten vordert gestaag. De houten schotten zijn de vormen voor de betonnen draagmuren die gestort worden.

Het rondeel dat behoort tot de 14e eeuwse stadsmuur en er dus eerder lag dan het bastion dat dateert van medio 1634.foto's © paul kriele, 26 maart 2008.

*

Op de linker foto is het Bastionder genomen vanaf de Westzijde. Links loopt de Zuidwal. Midden boven: In de rechter bovenhoek ligt een hoop rode baksteen net onder het hek. Dat is een restant van een waterkeldertje dat opgegraven werd. Daarvan wordt gezegd dat het niet tot het molencomplex van Bax behoort. Op de rechter foto is die stenen hoop close up genomen.

Zes ton voor Bastionder 20 december 2007. 
De aanleg van een informatiecentrum onder Bastion Oranje -Bastionder- krijgt 600.000 euro. Dat geld komt van het Europees Fonds regionale ontwikkeling en is bedoeld de werkgelegenheid te versterken. In dat centrum, dat een schakel vormt van een toeristische route, wordt uitleg gegeven over de krijgsgeschiedenis van de stad.Bastionder maakt ook kans op de prestigieuze Schreuderprijs die bedoeld is voor bijzondere - ondergrondse -architectuur. De aanleg en inrichting kost 1,7 miljoen euro.

De betonwagens van de betonmortelcentrale rijden af en aan om de specie voor de vloeren aan te leveren.  - foto © paul kriele, 28 februari 2008.

Historisch onderzoek:  Uit archeologisch onderzoek is gebleken dat de stadswal precies in de bocht van de Zuidwal een knik heeft. De stadsmuur is kort na 1300 gebouwd. Juist op die knik is op het einde van de 14e eeuw, dus rond 1400, een rondeel met halfronde toren aangelegd. In de muur bevond zich [nog te herkennen] deur en schietgaten. Doordat in 1634 rondom dat rondeel Bastion Oranje -ter versterking van de zuidzijd van de stad, werd aangelegd, bleef het rondeel nagenoeg in tact. Bij de aanleg van Bastionder komt het rondeel deels weer in het zicht. Dan zal ook in het voorland van het rondeel archeolgisch onderzoek worden gedaan.

Waterkelder ontdekt 25 februari 2008.
Pas recent vernamen we via de molenvrienden, dat er toch een waterkeldertje was aangetroffen buiten de bouwput. Het bevindt zich op de grens van de opgravingsput.
Het gaat om een keldertje uiit 18-zoveel[19e eeuws]. Waarschijnlijk hoorde het bij 'de fabriek' die nabij de molen van Bax was gebouwd. Die molen verdween rond 1885.

Eind november 2007 werden de sleuven gegraven voor de hellingbaan, die uitkomt in het toekomstige museum [Bastionder]. Het graafwerk legt  het rondeel bloot dat feitelijk deel uitmaakt van de oude stadsmuur.	Aanleg van de buitenmuur [betonplaten] rondom het rondeel, waaromheen rond 1645 het bestaande Bastion Oranje werd aangelegd. Betonplaten dienen als afscheiding [buitenmuur] van het Bastionder.  -foto's © gerard monté, 1 december 2007.

Voorbereidend werk voor Bastionder gestart   1 november 2007.


Impressie van de deels ondergrondse kelder, het Bastionder, dat ingegraven wordt op Bastion Oranje en als infocentrum gaat dienen. 
-foto paul kriele, © oktober 2007.

In opdracht van de gemeente brengen de Gebrs. Van de Donk het werkterrein voor de aanleg van het Bastionder op Bastion Oranje in gereedheid. Het terrein is afgezet en de bouwmaterialen worden successievelijk aangeleverd. Vanaf 16 november 2007 beginnen de grondwerkzaamheden. In de meest oostelijke punt van het Bastion, dat dateert van 1647, komt vlak bij een toen al bestaand rondeel, een kelder. Het is het nieuwe infocentrum van de vestingwerken en biedt ook plaats aan het enorme kanon 'de Boze Griet'. Dit ondergronds infocentrum dient ook als tussenstop van de rondvaarten over de stadsgracht. 
Over ruim een jaar verwacht IvoScheffers van het project Vestingwerken de oplevering van dit Bastionder. 

Het  bastion met rechts nog onzichtbaar het rondeel waar Bastionder wordt uitgegraven.	De bouwketen van De Bonth van Hulten staan er al klaar.  -foto's © paul kriele, 3 november 2007

Eerste graafwerk op Bastion Oranje voor de aanleg van een Bastionder. Het maakt opnieuw het rondeel vrij dat ter plekke het oudste deel is van deze stadsmuur. Pas medio1600 kwam er het Bastion rondom heen.
Het gaat goed met het rondeel op Bastion Oranje Het drie jaar geleden aangetroffen onderdeel van de stadamuur op de overgang van Zuidwal naar Spinhuiswal is al een paar keer open gelegd . Het rondeel is onderdeel van de tweede stadsmuur die kort na 1300 werd aangelegd. Kort na 1640 raakt het verscholen doordat toen Bastion Oranje. Dat bastion moest  de grote -kwetsbare- linie tussen Zuidwal en Vughterpoort versterken.
Momenteel -juni 2007 -hebben archeologen - opnieuw - onderzoek verricht in het uitgegravenen rondeel. Dinsdag en woensdag 19 en 20 juni 2007 werd de ruimte, die straks deel gaat uitmaken van Bastiondor, weer dicht gegooid. ..

Het rondeel waar archeologen opnieuw onderzoek hebben gedaan.	Shafttijd. - foto's © paul kriele, 19 juni 2007.

Verleggen bocht in Zuidwal
De gemeente heeft in mei [na Koninginnedag] het karwei weer opgepakt om de bocht tussen de Spinhuiswal en Zuidwal te verleggen vanwege de aanleg van een kelder op Bastion Oranje dat de naam krijgt van Bastionder.

De bocht bij Bastion Oranje langszij het gebouw van RWS werd verlegd.  - foto © gerard monté, 25 maart 2007.	In maart 2007 was de bocht aan de Noordkant aan de beurt en in mei kwam de zuidzijde langs het Bastion aan bod. - foto's © paul kriele, 2 juni 2007.

Aanleg kelder Bastionder
De dag na Koninginnedag 2007 is de gemeente begonnen met de voorbereidingen voor een kelder op Bastion Oranje: Bastionder. Daar komt een infocentrum over de vestingwerken die ook dient als tussenstap van de rondvaarten. en voorbeeld van een rondeel is ook te zien 75 meter van de huidige plek waar de kelder moet komen. Daar zit het rondeel nog ondergronds. 

Bovenen rechts: rondeel al half uitgegraven.  - foto © gerard monté, 1 mei 2007.

Het rondeel, dat na de aanleg van Bastion Oranje in 1647 binnen dat bastion is komen te liggen. 75 meter in oostelijke richting, ook aan de Zuidwal, ligt nog een rondeel.

Start bouw ondergronds vestingmuseumpje
Gedeputeerde Rüpp heeft donderdag 15 februari 2007 onder toeziend oog van burgemeester Rombouts en wethouder Rodney Weterings de 1e[piket-]paal geslagen van een te bouwen ondergronds museum, het zgn. Bastionder. Die kelder op Bastion Oranje geeft een indruk van de Bossche krijgsgeschiedenis en de vestingwerken in relatie tot Het Bossche Broek. Dat museum zit ingesloten in een 14e eeuws ronddeel dat onderdeel uitmaakt van de oorspronkelijke vestingmuur toen er nog geen Bastion Oranje bestond [dus vóór1634].
De ceremonie was opgenomen in het bezoek van lijsttrekkers van CDA en Christen-Unie aan de stad, welke gelegenheid burgemeester Rombouts aangreep om steun aan de toekomstige provinciale bestuurders te vragen voor grote projecten.

De contouren van het Bastionder [l] en de maquette van het 'keldermuseum' [r.] , die in de bouwkeet staat opgesteld en rechts de Zuidwal die ter plekke enige meters naar het gebouw van Rijkswaterstaat wordt verlegd.	- foto's © gerard monté, 15 februari 2007.

*

Burgemeester Rombouts [blauwe sjaal] legt aan gedeputeerde Rüpp [r] licht  e.e.a. toe. -foto's © gerard monté, 15 februari 2007.	De burgemeester en wethouder Rodney Weterings naast de maquette van Bastionder

*
*

Kaart van de Zuidwaterlinie. Midden: Rombouts kijkt toe hoe wethouder Weterings en gedeputeerde Rüpp een rubberen mat ontrollen	gedeputeerde Rüpp slaat piketpaaltjes in de grond die de contouren van het Bastionder aangeven.  - foto's © gerard monté, 15 februari 2007.

Bypass Bastion Oranje: Trap naar bastion in gebruik

Woensdag 21 december 2005 werd door takelbedrijf Gaffert uit Veghel de natuurstenen traptreden op hun plek getakeld. - foto © gerard monté, 12 november 2005.	Een beeldbepalende trap die door sommigen gebruikt wordt als zonneplek of als leeshoek, maar die bedoeld is om de gasten op de rondvaartboten gelegenheid te geven uit te stappen en een bezoek te brengen aan het Bastionder.

Aanleg Bypass
Het Bastion Oranje wordt een stopplaats voor de gasten op de rondvaartboten en ook een pauzeplek voor wandelaars over de stadswal. Op de Noord-Westelijke kop van het bastion wordt momenteel [november2005] een trap aangelegd. Het bastion zal in de toekomst ingericht worden als een informatiepunt. Nu staat er nog een bouwkeet, maar een ondergronds museum zal die keet straks gaan vervangen.

Het rooster ofwel de bypass langs de stadsmuur aan de Spinhuiswal.	foto's © gerard monté, 12 november 2005.

De situatie van de walmuren langs de Spinhuiswal. Daar stak die muur bijna tot op het wegdek.
De punt van de stadsmuur is er ter plaatse afgehaald. Een ijzeren rooster op die plek geeft nog de oude situatie aan. Sommige passanten hebben moeite over dat ijzerwerk te lopen.

De in 2003 ingemetselde muursteen met de tekst Rijksdienst voor Monumentenzorg en [rechtsboven de initialen J.v.d.V.en 6 juni 2003. foto © gerard monté, 12 november 2005.

Cheque overhandigd voor bypass

De toespraak van de financieel directeur Bert Jan Koekoek [r] van Wienerberger tot de gemeente o.a. Renema [3e v.l.] en de aannemer.	Op de foto midden directeur marketing van Wienerberger Geert Segers [l]. -foto's  © paul kriele, 6 december 2005.

Dinsdag 6 december 2005 overhandigde de financieel directeur van Wienerberger, Bert Jan Koekoek aan de kers verse voorzitter van de Stichting Vestingwerken Ad Segers, een cheque van 34.774 euro.De overdracht vond plaats in de keet op Bastion Oranje van waar een uitzicht op de bypass langszij de Spinhuiswal. Het is een unieke constructie van ophanging die merendeels verticaal, maar in dit bijzondere geval horizontaal is gebeurd, aldus een toelichting van de directeur marketing Geert Segers. Die toepassing is bovendien uniek.
Wienerberger is marktleider in natuurlijke en duurzame oplossingen in baksteen en keramische dakpannen

Directeur Koekoek sprak van een metafoor: de bypass staat voor de brug tussen vestingwerken en de stad 's-Hertogenbosch of de relatie van de Stichting vestingwerken met het bedrijf Wienerberger.
De stad heeft drie elementen in zich: innovatie, duurzaamheid en de liefde voor keramiek. Het is een stad waar keramiek floreert, aldus Koekoek. Recentelijk is dat weer eens gebleken uit het keramiekbal. Die ambities heeft Den Bosch decennia lang waar gemaakt. Zo'n geslaagde visie is ingepast in een moderne stad. Ons bedrijf zegt: bij duurzaam ondernemen hoort een cultuur/historische waarde.

Bastion Oranje markanter in beeld  6 september 2001.
Bastion Oranje komt spoedig scherper in beeld. Behalve dat het met een historische kelder wordt ingericht is er ook een brugverbinding met de polder voorzien.
In de noord-oostelijke hoek bevond zich nog een klein rondeel dat tot de eerste stadsmuur heeft behoord. Bij de aanleg van het bastion is het rondeel verdwenen.
Het beruchte kanon Stuer Ghewalt krijgt een plaatsje in de -ondergrondse- historische kamer.Dit kanon functioneerde niet, de kogels kwamen er in brokstukken uit, of er kwamen helemaal geen kogels uit. Daarom kreeg het de naam 'Boose Griet'. De Keulse smid heeft nog heel wat procedures aan zijn broek gekregen toen het stadsbestuur merkte dat het in 1510 bestelde kanon niet voldeed.
Het plan bestaat over de geschiedenis van het bastion een publicatie te doen verschijnen.
--------------------------------------------
Bronnen: ' 's-Hertogenbosch Geschiedenis van vesting en forten'/Gudde
‘Ge kunt me nog meer vertelle..’ /Kriele 1998
En als digitale bron: Bastion Oranje [molens en vestingwerken].

Terug naar boven