Zoete Lieve Gerritje en den Ursten Boer

Gepubliceerd op: 01-03-2000 | Gewijzigd op: 05-12-2013
Berichten
Voormalig Gerritje in de lappenmand 14 mei 2012
Schenking costuums aan Boxtels Museum 22 oktober 2010
Historie Zoete Lieve Gerritje
De terugkeer Zoete Lieve Gerritje en den Ursten Boer maart 2000
De sekse van Zoete Lieve Gerritje
De verwikkelingen rond het optreden van Zoete Lieve Geritje en den Ursten Boer

-----------------------------------------------------------------------------
Voormalig Zoete Lieve Gerritje in de lappenmand 14 mei 2012
Diny van Rixtel die vanaf 1971 de rol van Zoete Lieve Gerritje vervult, zit in de lappenmand. Door een ongelukje met de fiets waarbij zij haar voet en de kom brak die ook uit haar heup was geschoten, is ze even uit de roulatie. Het is al ruim 8 maanden geleden, maar Diny loopt nog met een stok.
Gevallen - met hoge hakken - van de fiets
Hoe het me toen [4 september 2011] overkomen is, weet ik nog niet precies. Maar ik was bij mijn zus in Rosmalen op bezoek geweest. Ze woont nog geen vijf minuten bij ons vandaan. Ik had hoge hakken aan en we gingen terug naar huis met maar twee glazen wijn op.. ..
Bij het opstappen op de fiets, schuif ik weg en blijf met mijn schoen in de trapper hangen. Hoeps daar lag ik. Ik voelde het al gelijk. Oh jee, dacht ik, dat is niet goed.
In het ziekenhuis bleek dat de heup uit de kom was geschoten en nog gebroken ook en dat mijn voet was gebroken.'
Met een stok, staand, 'dat lukt me wel', vertelt ze in de Orangerie [12 mei 2012] haar verhaal.

Voormalig Zoete Lieve Gerritje Diny van Rixtel, zit - door een fietsongelukje - al 8 maanden in de lappenmand.

foto © paul kriele, 12 mei 2012.

Einde rol van folklorefiguur
De rol van Zoete Lieve Gerritje is haar feitelijk ontnomen, toen in 1996 burgemeester Rombouts [het zal wel de een of andere ambtenaar geweest zijn....] een einde maakte aan deze krap 50 jaar bestaande Bossche folklore.
Het duo, D'n Ursten boer en Zoete Lief, hoefden niet meer op te treden bij officiële gemeentelijke ceremonies.

spelactiviteiten
Diny is in haar dagelijks leven sportinstructrice. In die sfeer verkeert zij met het geven van sportlessen, jazz- danslessen en conditietraining. Na dat fietsongelukje in september vorig jaar [2011] moeten die doorgaan. Daarom heeft ze om die activiteiten te continueren, enkele docenten ingezet. Dat geldt voor de dinsdagclub en de woensdagclub, zo vertelt ze, werd omgezet in een wandelclub. Op die manier draaien mijn lessen toch door.
Ik hoop in september 2012 weer te kunnen beginnen,' zegt de in Rosmalen woonachtige Bossche, die de echtgenote is van Jes van Rixtel, die in uiteenlopende besturen zit en achter de schermen in de stad van alles entameert.

Gé Rovers en Dinie van Rixtel
als Ursten Boer d'n Beste en Zoete Lieve Gerritje.

© felix janssens, augustus 1973.

Schenking costuums aan Boxtels museum 22 oktober 2010
zie voor artikel rond de schenking van de costuums van het folklore-echtpaar in Boxtel 'Brabant Goed Gemutst' dd. 22 oktober 2010.
Op die dag droeg de geestelijke vader van den Ursten Boer en Zoete Lieve Gerritje - Jan Bruens -behalve het liedje 'Dat gaat naar Den Bosch toe..' ook het versje voor:
Opa en opoe reden naar Den Bosch toe,
Reden naar de Bossche mart
Op een oude ossekar.
De ossekar die dokkelde
dok -dok -dok
De ossejkar die sjokkerde
sjok -sjok -sjok
En alle boeren zeien: vol van medelijen
Och wat is den os moe
Dat gaat naar Den Bosch toe.'

Inleiding historie Zoete Lieve Gerritje

Mogelijk in 1969 bij een welkom door Den Ursten Boer[Gé Rovers] en Zoete Lieve Gerritje [Marianne van Leeuwen], of bij het afscheid van burgemeester Gerrit van de Ven in 1978.

Zoete Lieve Gerritje is een door Jan Bruens in 1953 geïntroduceerd folklorefiguur. Later kwam er een Boer bij. Hun reputatie vierde in de jaren vijftig, zestig en zeventig hoogtij met regelmatige publieke optredens. In 1958 kreeg Zoete Lief zelfs een beeld in de Korenburgstraat.
Traditie was ook de nieuwjaarsreceptie van het gemeentebestuur waar het duo in klederdracht de politieke en de politici op de hak nam.
De verwikkelingen rond het optreden van Zoete Lieve Gerritje en den Ursten Boer
Het fenomeen Zoete Lief en den Ursten Boer is vaak besproken de laatste jaren. Oorzaak is de miskenning door het stadsbestuur. Als het aan burgemeester Ton Rombouts ligt dan mag Zoete Lief blijven en ook optreden tijdens de jaarlijkse nieuwjaarsreceptie in het stadhuis. Maar in 1996 besliste het College anders en de folkloristische traditie verdween uit beeld.
Een woordvoerder gaf als reden op dat het duo oubollig is en dat hun declamatie niet meer past in deze tijd. Bovendien bleek op de rumoerige receptie te weinig aandacht van het publiek voor de conference te bestaan, een publiek dat zich steeds meer verjongde. De jeugd zou het fenomeen niet meer aanspreken.
Maar de promotie is nadien aangewakkerd.
Enkele enthousiaste Bosschenaren bereiden de terugkeer voor van de folkloristische figuren Zoete Lieve Gerritje, aanvankelijk alleen optredend.
De figuur is voortgekomen uit de idee van de voormalige VVV-directeur Jan Bruens die ooit gehoord had van een marktvrouwtje dat uit de Meierij naar de stad trok.
Sedert 1953 treedt Zoete Lieve Gerritje en haar chaperonne Den Ursten Boer op bij cultureel folkloristische evenementen. Aanvankelijk was Jan van de Mortel [1953-1969], vervolgens Gé Rovers [1969-1983] en vanaf 1983 vertolkt huisarts Harry Damen den Ursten Boer.
Ook Diny van Rixtel heeft enkele voorgangsters gehad, onder wie Mieke Meeuwissen als aller eerste en Marianne van Leeuwen tot 1971.

	D'n Ursten Boer en Zoetel Lieve Gerritje Harrie Damen en Dinie van Rixtel. foto © martin de goede
Harry Damen was in het dagelijks leven huisarts en rechts Diny van Rixtel, echtgenote van Jes van Rixtel. Diny neemt sedert 1971 de rol in van Zoete Lieve Gerritje. Naast haar Harry Damen- alias D'n Ursten Boer- die later deze functie heeft opgepakt. © onbekend

Jan Wijtmans tot in de jaren negentig een van de huidige motoren achter het duo heeft samen met Nort Lammers het initiatief genomen het voortbestaan van deze culturele traditie te waarboren.
Lammers, oud-voorzitter van de Kring Vrienden van 's-Hertogenbosch en Wijtmans, oud-VVV-directeur beginnen met het thema opnieuw onder de aandacht van een breed publiek te brengen. Zij willen de figuren een verjongingskuur laten ondergaan en hun functie plaatsten in de context van cultureel/lokale evenementen. Te denken valt aan: de Mariabedevaart, bijzondere marktdagen en bepaalde toeristische evenementen. Uiteraard hopen zij ook, dat een terugkeer mogelijk wordt op de jaarlijkse nieuwjaarsreceptie van de gemeente.

Zoete Lieve Gerritje vereeuwigd in steen en zetelend bij de Binnendieze aan de Korenbrugstraat. Het beeld, gemaakt door Leo Geurtjens, werd in 1958 nabij de Korenbrugsluis geplaatst.

foto © gerard monté 10 maart 2000

Harry Damen zegt zuinig te willen zijn op de traditie van deze stad. De stichting Moeder Truus Poffer heeft op Aswoensdag met de onderscheiding aan Zoete Lieve Gerritje de doven laten horen, de blinden laten zien en de ongevoeligen laten tasten naar de schoonheid van de stad....

De sekse van Zoetelief, ofwel: Zoete Lieve Gerritje man of vrouw? [pagina van Ed Schilders van Cubra]
1. Waarin de Nederlandse Posterijen beweren dat Gerritje een man is, en een ex-VVV-directeur boos wordt
Enige maanden geleden gaf de PTT provinciepostzegelseries uit met extra plakzegeltjes zonder waarde. Op de serie Noord-Brabant staat op een van die plakzegels het beeld van Zoete Lieve Gerritje in Den Bosch met als bijschrift ‘Soete [sic] Lieve Gerritje’.
Jan Bruens, kenner van de Brabantse cultuur, en Bosschenaar, ex-directeur van de VVV aldaar, schreef een klachtenbriefje over die foutieve S van Soete aan de PTT. Er is tenslotte al verloedering genoeg in de wereld. Hij kreeg als antwoord: 'Gebruikt is de oude spelling omdat hij een legendarische cultuurheld is.'
Welnu, daar was Bruens het niet mee eens. Nog even afgezien van de classificatie 'cultuurheld' (die enigszins te denken geeft over wat ze bij de PTT onder heldhaftigheid verstaan). Volgens de Posterijen is Gerritje dus een HIJ; mannelijk. Terwijl Bruens zich in de jaren vijftig van de vorige eeuw nu juist sterk heeft gemaakt voor een ZIJ; vrouwelijk.

2. Hoe Gerritje een meisje werd
Maar Bruens, moet ik zeggen, is ook niet geheel onpartijdig. Vanaf het begin van de jaren 1950 was hij directeur van de VVV in Den Bosch. Op zoek naar een mooie publiciteitsstunt kwam hij bij ZLG terecht. Helaas was er weinig over Gerritje bekend. Bruens kende alleen een vrij obscure tekst van Anton van Duinkerken, die Gerritje oormerkt als 'beruchte baanrover, brandstichter of moordenaar'. Wat moet VVV-promotie met zulk tuig, vroeg Bruens zich af. Bruens berichtte mij: 'Veeleer zag ik in Gerritje een vrolijk Meierijs boerenmeisje dat vrolijk naar Den Bosch toe gaat'.
Hij legde de hypothese voor aan Van Duinkerken, en die liet via zijn secretaresse weten: 'Hij vindt uw uitleg wèl zo aardig.'
Met als gevolg: op zaterdag 14 november 1953 trok de vrouwelijke Gerritje feestelijk Den Bosch binnen; in 1958 werd haar beeld in de stad geplaatst. Het is een werk van Leo Geurtjens en het staat bij de Binnendieze, hoek Korenbrug- en Lepelstraat.

3. Waarin Gerritje toch weer een man is
Op zoek naar informatie over Gerritje kwam ik op de website http://vestingsteden.nl/beziens_denbosch.htm. Daar lezen we: ‘Een bekend en legendarisch figuur van de stad is Zoete Lieve Gerrtije. Hij is bekend van het populair wijsje ‘Dat gaat naar Den Bosch toe’. Op een laag plateau aan de Binnendieze treft u een beeld van hem aan.’
Kijkt u nu eens even naar dat beeld van ‘hem’:

4. Waarin Anton van Duinkerken zich buigt over het geslacht van Gerritje
Voor zover ik weet, is Anton van Duinkerken de enige die de tekst van het liedje in de vorige eeuw geïnterpreteerd heeft. Hij deed dat in de brochure '100 jaar wijn- en likeurhandel J.A. Verbunt', door die firma in 1948 uitgegeven. Over Gerritje komt Van Duinkerken daarin te schrijven naar aanleiding van brandewijn met suiker als 'galgendrank'.
Van Duinkerken: 'Dat er met hem naar Den Bosch werd gegaan, betekende niet veel goeds voor zijn onmiddellijke toekomst, want Den Bosch bezat het recht van capitaal vonnis en executie voor de vier kwartieren, zodat een reis daarheen op kosten van de belastingbetaler (de eerste boer de beste), gevolgd door een maal van rijstpap (het doodsmaal), besproeid door een glaasje brandewijn met suiker (ter bemoediging en verdoving) uitliep op de terechtstelling van Gerritje, vermoedelijk een beruchte baanrover, brandstichter of moordenaar, die in het ironische lied een beurtzang wisselt met de zoete lieve meid, van wie hij afscheid moet nemen.'
Een heel plausibele verklaring. Maar hoe kwam Van Duinkerken eigenlijk op die brandewijn?

5. Waarin blijkt hoe het liedje over Gerritje steeds verder krimpt
Wie alleen de huidige versies van het lied kent, kan niets begrijpen van Van Duinkerkens verklaring. Hoe gaat de tekst ook al weer? We vonden hem in de ‘Encyclopedie van Noord-Brabant’ met drie coupletten:

Dat gaat naar Den Bosch toe, zoete lieve Gerritje
Dat gaat naar Den Bosch toe, zoete lieve meid.

Wie zal dat betalen? zoete lieve Gerritje
Wie zal dat betalen? zoete lieve meid.

D'n eerste boer de beste, zoete lieve Gerritje
D'n eerste boer de beste, zoete lieve meid.

De brandewijn komen we nog niet tegen, maar die treffen we pas aan als we de tekst lezen die in de bundel ‘Wereldlijke volksliederen’ (1949) staat. Als volgt weergegeven (opgetekend uit de volksmond; de tegenwoordig ontbrekende coupletten zijn vet gemaakt):

Dat gaat naar Den Bosch toe, Zoete lieve Gerritje
Dat gaat naar Den Bosch toe, zoete lieve meid.

Wie zal dat betalen? zoete lieve Gerritje
Wie zal dat betalen? zoete lieve meid.

Wat zullen wij daar drinken, Zoete Lieve Gerritje?
Wat zullen wij daar drinken, zoete lieve meid?

Brandewijn met suiker, Zoete Lieve Gerritje
Brandewijn met suiker, zoete lieve meid

En wie zal ’t al betalen, Zoete Lieve Gerritje
En wie zal ’t al betalen, zoete lieve meid

D'n eerste boer de beste, zoete lieve Gerritje
D'n eerste boer de beste, zoete lieve meid.

6. Waarin geopperd wordt dat Gerritje een koe is
Omdat ik zelf altijd gedacht heb dat Gerritje een man is, probeerde ik mijn gelijk te halen door de vraag naar zijn geslacht voor te leggen aan de leden van de e-mail groep De Navorser. Deze leden helpen elkaar bij het oplossen van met name cultuurhistorische vragen. Ik hield een enquête met als enige vraag: is Gerritje volgens u, afgaand op de liedtekst, een man of een vrouw? Ik kreeg 22 inzendingen, maar geen gelijk. De uitslag was als volgt:
Gerritje is een man / jongen: 8
Gerritje is een vrouw / meisje: 13
Gerritje is een koe: 1
Vooral die koe trof me. De schrijver Atte Jongstra suggereerde dat gerritje een koe is die naar de veemarkt in Den Bosch wordt gebracht, daar wordt verkocht aan d’n eersten boer d’n beste, en waarop een glaasje brandewijn gedronken wordt.
Maar belangrijker is dat het gevoel van Jan Bruens dat Gerritje vrouwelijk is, blijkbaar breed wordt gedeeld door mensen die alleen het liedje kennen.

7. Waarin we op zoek gaan naar de voorouders van Gerritje
Dankzij het onvolprezen Meertens Instituut kreeg ik de beschikking over een aantal gedrukte bronnen van de liedtekst. De oudste is ‘Gezelschapsliederen’ uit 1875. Daar komt het lied voor onder de nog steeds bekende titel ‘Dat gaat naar Den Bosch toe’. De coupletten over brandewijn met suiker zijn ook hier aanwezig.
In het tijdschrift ‘Neerlands Volksleven’ (winter 1955-1956) wordt de intocht van (de vrouwelijke) Gerritje in Den Bosch in 1953 gesignaleerd. Ook het beeld van Geurtjens wordt aangekondigd. In het bericht wordt verwezen naar de tekst ‘De wereld is een gekkenhuis’ uit 1870. Deze tekst vond ik terug in de bundel ‘Straatmadelieven’ (jaar van uitgave onbekend). In dat lied wordt de toestand in de wereld gehekeld, met steeds als meezing-refrein:
En daarom zing ik maar:
Dat gaat naar Den Bosch toe, lieve lekk’re Gerritje
Dat gaat naar Den Bosch toe, lieve lekk’re meid.

8. Waarin we ons afvragen of Gerritje misschien uit Ieper kwam
Het ‘Iepersch oud-liedboek’ werd pas in 1963 gepubliceerd, maar het handschrift ervan is veel ouder. Het bevat de liedtekst ‘Speldenwerkersmesdag’, en dat betekent zoveel als de ‘misdag’, de feestdag van de speldenwerksters. Het heeft maar liefst tien coupletten, die allemaal volgens het stramien van Zoete Lieve Gerritje zijn opgebouwd. Opmerkelijk is dat in dit lied geen sprake meer is van een Zoete Lieve Meid, maar van een Zoete Lieve Mei (de maand waarin de feestdag van de speldenwerksters viel). en dat het over 'gerretjes' gaat, over de gaatjes dus in het kantwerk. Het eerste couplet gat dan zo:
’t Is speldenwerkersmesdag, Zoete lieve gerretje!
’t Is speldenwerkersmesdag, Zoete lieve Mei!
Ook in dit lied wordt de vraag gezongen wat we zullen drinken. En het antwoord is ook hier ‘Brandewijn met suiker!’

9. Het besluit
Lezer! We zijn volstrekt niets opgeschoten bij de beantwoording van onze vraag of Gerritje nu een vrouw dan wel een man was.
We weten nu wel dat de vrouwelijke kunne de voorkeur heeft.
En dat de PTT en sommige website-makers ziende blind waren.
Hopelijk is uit het bovenstaande gebleken dat de geschiedenis van de liedtekst zelf veel gecompliceerder is dan we vermoeden als we de twee of drie coupletten lezen die tegenwoordig nog gekend worden.
Vooral dat brandewijn-met-suiker moet terugkomen in de Brabantse cultuur.

Ed Schilders
bronnen: Ed Schilders, Jan Bruens, Stadsgezichten en Ge kunt me nog veul meer vertelle....én 't Pumpke op Aswoensdag 2000.
p.s. Ed Schilders heeft gevraagd- nu ik toch zijn hele pagina over Zoete Lieve Gerritje heb gepubliceerd-de lezers te wijzen op de site 'Cubra' .

Terug naar boven